Raport o sytuacji
polskich rodzin
Rozdział 2
Kondycja finansowa i mieszkaniowa rodzin
2.1. Sytuacja dochodowa gospodarstw
domowych
Sytuacja dochodowa rodziny określa nie tylko poziom
konsumpcji dóbr i usług, ale także od niej zależy
poczucie stabilizacji i bezpieczeństwa rodziny w
różnych dziedzinach jej życia.
2.1.1. Aktywność zawodowa i
bezrobocie
Praca zawodowa stanowi jeden z najbardziej istotnych
elementów życia rodzinnego determinujących postawy i
zachowania dorosłych. W sposób pośredni oddziałuje
ona również na postawy i zachowania dzieci w rodzinie,
kształtując ich system wartości, ocen, wpływając na
kontakty z rówieśnikami. Szczególnie ujemny wpływ na
funkcjonowanie rodziny ma bezrobocie, którego skutki
obejmują nie tylko osoby dorosłe, bezpośrednio nim
dotknięte, ale także członków ich rodzin. Wyraża
się to między innymi stopniowym ograniczaniem
konsumpcji, rezygnacją z wielu życiowych aspiracji, w
tym także materialnych, oraz minimalizowaniem, a
częściej eliminacją potrzeb wyższego rzędu. Zjawiska
te stają się coraz bardziej dotkliwe w powiązaniu z
narastającymi dysproporcjami w poziomie życia polskich
rodzin oraz ograniczeniami w sferze życia społecznego,
komercjalizacją usług placówek o charakterze
edukacyjnym, kulturalnym czy opiekuńczo-wychowawczym.
Głównym źródłem utrzymania gospodarstw domowych jest
praca najemna: w pierwszej połowie 1997 roku
utrzymywało się z niej około 43,5% rodzin. Praca na
własny rachunek poza rolnictwem stanowiła w tym okresie
najważniejsze źródło utrzymania dla około 7% rodzin,
a praca we własnym gospodarstwie rolnym - dla ponad 6%.
Ponad połowa gospodarstw domowych utrzymywała się
tylko z jednego źródła dochodów. Około 45%
gospodarstw czerpało je przynajmniej z dwóch źródeł.
1
Rozwój po 1990 roku nowego sektora prywatnego
rozszerzył liczebnie grupę gospodarstw utrzymujących
się głównie bądź dodatkowo "zpracy na
swoim", co przejawiło się wzrostem znaczenia tego
źródła utrzymania w ogólnych dochodach. W 1997 roku w
porównaniu z rokiem 1993 udział dochodów z pracy na
własny rachunek poza rolnictwem wzrósł w łącznych
dochodach każdej grupy gospodarstw domowych.
Dla większości rodzin jednak podstawowym źródłem
dochodów jest i będzie praca najemna i pochodzące z
tego tytułu wynagrodzenia. Dlatego nie bez znaczenia dla
sytuacji gospodarstw domowych jest prowadzona przez
państwo w warunkach gospodarki rynkowej polityka płac.
Obecnie obejmuje ona:
- kształtowanie płacy minimalnej,
- regulację kształtowania wzrostu płac,
- określenie poziomu płac w państwowej sferze
budżetowej.
Płaca minimalna stanowi kwotę wynagrodzenia, poniżej
którego nie można opłacać pracownika zatrudnionego w
pełnym wymiarze czasu pracy. Stosowana jest zarówno w
sektorze państwowym, jak i prywatnym, a jej poziom
negocjuje i ustala zespół, w skład którego wchodzą
reprezentanci rządu, związków zawodowych, pracodawców
oraz eksperci. Ustalanie najniższego wynagrodzenia jest
jednym z elementów realizacji prawa pracownika do
godziwego wynagrodzenia (art. 13 Kodeksu pracy). Na
przestrzeni lat 1993-1998 wzrost najniższego
wynagrodzenia był wyższy niż wzrost cen towarów i
usług konsumpcyjnych, co pozwoliło zachować, a nawet
podwyższyć wartość realną tego wynagrodzenia.
Według badań Głównego Urzędu Statystycznego
dotyczących zatrudnienia w gospodarce narodowej według
wysokości wynagrodzenia, odsetek osób otrzymujących
najniższe wynagrodzenie kształtował się w latach
1993-1996 w granicach od 2,8% (w 1994 r.) do 4% (w 1993 i
1995 r.) ogółu zatrudnionych w gospodarce narodowej. W
1996 roku najniższe wynagrodzenie otrzymywało o koło
270 tysięcy osób, tj. 3,6% ogółu zatrudnionych.
TABLICA 2.1. Dynamika najniższego wynagrodzenia
oraz przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego na tle
dynamiki cen towarów i usług konsumpcyjnych (rok
poprzedni = 100)
|
1993 |
1994 |
1995 |
1996 |
1997 |
najniższe
wynagrodzenie
(netto) |
142,1 |
133,4 |
132,9 |
124,8 |
124,8 |
najniższe
wynagrodzenie
(brutto) |
147,1 |
134,4 |
132,6 |
124,1 |
120,7 |
przeciętne
wynagrodzenie
miesięczne
w gospodarce
narodowej (brutto) |
134,8 |
134,4 |
131,6 |
126,4 |
121,6 |
wskaźnik
wzrostu cen |
135,3 |
132,2 |
127,8 |
119,9 |
114,8 |
W pierwszej połowie 1997 roku około 7% gospodarstw
domowych nie miało stałego źródła dochodów.
Częściej stałego źródła dochodów pozbawione były
gospodarstwa na wsi (ok. 10%) niż w miastach (ok. 6%).
Negatywnym skutkiem zmiany systemu ekonomicznego okazało
się pogorszenie sytuacji na rynku pracy. Współczynnik
aktywności zawodowej ludności obniżył się z blisko
62% w listopadzie 1992 roku do około 58% w listopadzie
1996 roku. W latach 1990-1993 liczba bezrobotnych
gwałtownie rosła, osiągając w lipcu 1994 roku blisko
3 mln. Od roku 1994 zmniejsza się liczba
zarejestrowanych bezrobotnych. Pomimo to bezrobocie jest
nadal bardzo duże (w 1997 r. ponad 1,8 mln osób) i
znaczna liczba rodzin polskich ciągle doświadcza jego
skutków. W gospodarstwach domowych z osobą bezrobotną
żyło blisko 7 mln osób, z czego bezrobotni stanowili
30,5%. W jednej trzeciej gospodarstw nie było ani jednej
osoby pracującej, tylko bezrobotni i bierni zawodowo.
Bezrobocie rodziców oznacza spadek dochodów rodziny lub
ich całkowity brak po ustaniu prawa do zasiłku dla
bezrobotnych. Wywołuje to poważne zaburzenia w
realizacji funkcji ekonomicznej, wychowawczej i
emocjonalnej rodziny.
Z oceny skali bezrobocia w gospodarstwach domowych 2 wynika, iż w 1995 roku
14,6% miało w swoim składzie osobę bezrobotną. W co
ósmym gospodarstwie bezrobotne były 2 osoby lub
więcej. Ponad 70% gospodarstw domowych z osobą
bezrobotną znajdowało się w miastach, gdzie stanowiły
one 15,3% ogółu miejskich gospodarstw domowych.
Bezrobotni zajmują w gospodarstwach domowych
zróżnicowaną pozycję. Co piąty bezrobotny był
głową gospodarstwa domowego, prawie 37% to bezrobotni
współmałżonkowie, kolejne 38% to córki i synowie
(synowe i zięciowie).
Odsetek gospodarstw domowych z osobą bezrobotną,
podobnie jak stopa bezrobocia, jest zróżnicowany
przestrzennie. W województwach koszalińskim i suwalskim
gospodarstwa z osobą bezrobotną stanowiły ponad 26%
ogółu gospodarstw domowych. Podkreślić należy, że
we wszystkich województwach (z wyjątkiem warszawskiego)
odsetek gospodarstw domowych z osobą bezrobotną
przekraczał 10%.
TABLICA 2.2. Bezrobocie w Polsce w latach
1990-1997 (stan z 31 XII)
Rok |
Liczba
bezrobotnych |
Przyrost/spadek
liczby bezrobotnych |
Stopa
bezrobocia
% |
w tys. |
1990 |
1126,1 |
1126,1 |
6,3 |
1991 |
2155,6 |
1029,5 |
11,8 |
1992 |
2509,3 |
353,7 |
13,6 |
1993 |
2889,6 |
380,3 |
16,4 |
1994 |
2838,0 |
- 51,6 |
16,0 |
1995 |
2628,8 |
- 209,2 |
14,9 |
1996 |
2359,5 |
- 269,3 |
13,2 |
1997 |
1826,4 |
- 533,1 |
10,5 |
Źródło: 1. Bezrobocie rejestrowane w Polsce, G U S .
2. Informacje o stanie i strukturze bezrobocia, KUP.
W 1996 roku fakt bezrobocia powodował obniżenie
dochodów rodziny przeciętnie o ponad 33% (w 1995 r. -
ponad 32%). Największy spadek dochodów z tytułu
obecności w gospodarstwie osób bezrobotnych odnotowano
u emerytów i rencistów oraz w gospodarstwach
pracowników (odpowiednio o 35% i ponad 31%).
W ogólnej liczbie gospodarstw z osobami bezrobotnymi
udział dochodów z pracy (łącznie: praca najemna, w
użytkowanym gospodarstwie rolnym i na własny rachunek)
był o około 13 punktów procentowych niższy niż w
gospodarstwach, w których nie było bezrobotnych. W
rodzinach emerytów i rencistów utrzymujących się
głównie ze świadczeń emerytalno-rentowych bezrobocie
wywoływało w tym samym czasie obniżenie udziału
wymienionych świadczeń o 23,5 pkt.
Szczególnie niepokojące zjawiska na rynku pracy,
których wpływ na sytuację rodzin jest niezmiernie
dotkliwy, to:
* znaczny udział osób bezrobotnych zarejestrowanych w
grupie wieku do 34 lat (ok. 59% ogółu zarejestrowanych
bezrobotnych), który jest okresem zawierania związków
małżeńskich, rozwoju rodziny,
* znaczny (i wciąż rosnący) udział osób długotrwale
bezrobotnych, pozostających bez pracy powyżej 12
miesięcy - ponad 44%,
* bardzo wysoki poziom udziału osób nie posiadających
prawa do zasiłku dla bezrobotnych - 69,5%,
* znaczny udział bezrobotnych kobiet - ponad 60% - w
stosunku do ogółu bezrobotnych.
Na wsi problem bezrobocia przyjął inny jakościowo
wymiar i charakter aniżeli w mieście. Również
sytuacja na rynku pracy mieszkańców wsi okazała się
diametralnie różna od sytuacji ludności miejskiej,
przede wszystkim z uwagi na niewielką liczbę podmiotów
gospodarczych tworzących wiejski rynek pracy, zubożenie
wsi ograniczające zakres działalności gospodarczej i
handlowej oraz niski poziom wykształcenia i kwalifikacji
zawodowych ludności wiejskiej. Czynniki te spowodowały,
że bezrobocie na wsi jest zjawiskiem bardziej trwałym i
zarazem trudniejszym do ograniczenia.
Poziom bezrobocia rejestrowanego na wsi według danych
Krajowego Urzędu Pracy obejmujących ludność bezrolną
i rolniczą w gospodarstwach do 2 ha przeliczeniowych
(zgodnie z przepisami obowiązującymi do 1997 r. tylko
te osoby posiadały status bezrobotnego 3 ) przedstawia się
następująco:
TABLICA 2.3. Liczba osób bezrobotnych
zamieszkałych na wsi
Okres |
Liczba bezrobotnych
osób
zarejestrowanych na wsi |
Liczba bezrobotnych
kobiet
zarejestrowanych na wsi |
Udział osób
bezrobotnych
zarejestrowanych
na wsi w liczbie
zarejestrowanych
bezrobotnych ogółem |
w tys. |
1994 (styczeń) |
1159,5 |
Nie prowadzono w tym
okresie oficjalnej statystyki |
39,2 |
1995 (styczeń) |
1189,2 |
572,5 |
41,4 |
1996 (styczeń) |
1167,9 |
582,4 |
43,0 |
1997 (grudzień) |
843,7 |
488,8 |
46,2 |
Źródło: Informacje o stanie i strukturze bezrobocia, biuletyny KUP.
Wśród bezrobotnych zamieszkałych na wsi w grudniu 1997 roku 586,4 tys.
osób, tj. 69,5% nie posiadało prawa do zasiłku. W listopadzie 1997 roku,
według wyników badania Aktywności Ekonomicznej Ludności, bezrobotni na
wsi poszukujący pracy od 7 do 12 miesięcy stanowili blisko 24% ogółu bezrobotnych,
a powyżej 12 miesięcy aż ponad 30%.
Złą sytuację zatrudnieniową na wsi pogłębia fakt istnienia znacznego bezrobocia
ukrytego w rolnictwie. Co prawda liczba zarejestrowanych bezrobotnych
posiadających gospodarstwo rolne wynosiła w tym okresie zaledwie 34,9
tys. osób, w tym około 46% stanowili mężczyźni. Jednocześnie według wyników
powszechnego spisu rolnego w 1996 roku bezrobocie ukryte w rolnictwie
indywidualnym szacowane jest na blisko 738 tys. osób (mężczyźni - ok.
412 tys., kobiety - ok. 326 tys.). Bezrobocie to stanowiło ponad 19% ogółu
osób pracujących wyłącznie lub głównie w indywidualnym gospodarstwie rolnym.
Uwzględniając działki rolne, zjawisko bezrobocia ukrytego w rolnictwie
szacuje się na poziomie 917 tys. osób całkowicie lub częściowo zbędnych.
Odrębnym zjawiskiem na wiejskim rynku pracy jest bezrobocie wśród pracowników
najemnych, pracujących uprzednio w sektorze rolnictwa państwowego. Z punktu
widzenia możliwości ograniczania bezrobocia w tej grupie osób, problemem
jest nie tyle liczba osób pozostających bez pracy, co koncentracja tego
bezrobocia zarówno w skali lokalnej, jak i wojewódzkiej (głównie w województwach
północnych i zachodnich). Charakterystyczne dla tej grupy bezrobotnych
jest długotrwałe pozostawanie bez pracy więcej niż jednego członka rodziny.
Sprawia to, że sytuacja życiowa tych rodzin jest szczególnie trudna i
złożona oraz stanowi ogromne zagrożenie dla ich rozwoju.
PRZYPISY
1 Patrz: Warunki życia ludności w 1997 r. Wstępna
analiza wyników badania ankietowego, GUS, Warszawa 1998.
2 Tendencje zmian struktur ludności, gospodarstw
domowych i rodzin w latach 1988-1995, GUS, Warszawa 1998.
3 Począwszy od 1997 r. - w przypadku działów specjalnych
produkcji rolnej w rozumieniu przepisów podatkowych do 2,6 ha przeliczeniowego
(ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. o zmianie ustawy o zasiłkach rodzinnych
i pielęgnacyjnych oraz o zmianie innych ustaw, Dz. U. Nr 93, poz. 569).
Spis treści
|