Raport o sytuacji polskich rodzin

1.1. Demograficzny obraz ludności i rodzin w latach 1989-19961

Według danych statystyki bieżącej w grudniu 1996 roku liczba ludności Polski wynosiła 38 639,3 tys., w tej liczbie 51,4% stanowiły kobiety. Udział mieszkańców miast wynosił 61,9%. Spośród 19 842,6 tys. kobiet 62,9% zamieszkiwało w mieście, pozostałe 37,1% przypadało na mieszkanki wsi. W grupie mężczyzn analizowane proporcje wynosiły 60,8% oraz 39,2%. Współczynnik feminizacji mierzony liczbą kobiet w przeliczeniu na 100 mężczyzn wynosił 106 i różnił się istotnie w przekroju miasto - wieś. Na wsi proporcje kobiet i mężczyzn były identyczne: na 100 mężczyzn przypadało średnio 100 kobiet; w mieście przewaga kobiet nad mężczyznami wynosiła przeciętnie 9 na 100. Istniejące rozbieżności w strukturze ludności według płci w mieście i na wsi były spowodowane przede wszystkim odpływem młodych kobiet ze wsi do miast.
Szczegółowe informacje o strukturze ludności według wybranych zmiennych społeczno-demograficznych prezentują tablice 1.1 - 1.6 zamieszczone w załączniku. Z obserwacji liczb tam zawartych oraz innych danych GUS wynikają następujące spostrzeżenia i wnioski.

W 1996 roku udział osób najmłodszych (w wieku poniżej 15 lat) wśród ogółu mieszkańców wynosił 21,9% i był niższy w porównaniu z rokiem o 3,4 punktu procentowego. Proporcje osób w wieku poniżej 15 lat w grupie kobiet i mężczyzn różniły się nieznacznie: najmłodsze kobiety stanowiły 20,8% ogółu, najmłodsi mężczyzni - 23,0%. Udział kobiet w wieku rozrodczym (15-49 lat) wynosił 51,0%, co oznacza wzrost udziału o 3,2% w porównaniu z rokiem 1989. Z przedstawionego rachunku wynika, iż odsetek kobiet w wieku 50 lat i więcej w analizowanym okresie nieznacznie zwiększył się z 28,0% do 28,2%. Jednocześnie godny odnotowania jest fakt obniżenia się odsetka kobiet w wieku 25-39 lat z 23,9% do 20,1% i wzrostu odsetka kobiet najstarszych (60 lat i więcej) z 17,3% do 18,8%.
Struktura kobiet według wieku w mieście odbiegała od tejże na wsi. Notowane różnice wyrażały się przede wszystkim w niższym udziale najmłodszych kobiet w wieku poniżej 15 lat w mieście w porównaniu ze wsią: w pierwszej subpopulacji w 1996 roku analizowany odsetek wynosił 19,0%, natomiast w drugiej - 23,8%. Proporcje kobiet w wieku 25-39 lat były w mieście wyższe (20,5%) niż na wsi (19,5%), natomiast udział kobiet najstarszych (60 lat i więcej) w populacji kobiet wiejskich przewyższał o 2,4 punktu procentowego podobny udział w zbiorowości kobiet w mieście (odpowiednio 17,6% w mieście oraz 20,8% na wsi).
Istotny dla rozwoju demograficznego kraju jest stan i struktura ludności w wieku 20-29 lat. Grupa ta wyróżnia się bowiem najwyższą intensywnością zawierania związków małżeńskich, tworzenia nowych gospodarstw domowych oraz rodzenia dzieci. We wspomnianej grupie od wielu lat obserwuje się znaczne dysproporcje w strukturze ludności według płci. Powodują one określone skutki w procesie tworzenia rodzin.
W 1996 roku na 1000 mężczyzn w wieku 20-29 lat przypadało w skali kraju 961 kobiet. W mieście udział kobiet i mężczyzn w tym wieku wśród ogółu był identyczny (na 1000 mężczyzn przypadało 1000 kobiet), na wsi analizowana proporcja wynosiła 1000 do 902. Z obserwacji struktury osób w wieku 20-29 lat według stanu cywilnego (dane Mikrospisu 1995) wynika, że w kraju ogółem na 1000 kawalerów w wieku 20-29 lat przypadało średnio 611 panien rówieśniczek; jednocześnie w mieście proporcja ta kształtowała się na poziomie 1000 do 697, natomiast na wsi - 1000 do 493. Jeśli w analizie uwzględnić osoby w grupie wieku 30-34 lata, w której intensywność zawierania małżeństw jest również wysoka, to z odpowiednich rachunków wynika, że w skali całego kraju na 1000 kawalerów w tej grupie wieku przypadało 421 panien, dla miast analizowana proporcja wynosiła 1000 do 590, natomiast dla wsi - 1000 do 257.
Wspomniane dysproporcje w strukturze ludności w wieku 20-29 lat według płci wywierają istotny wpływ na proces zawierania małżeństw. Niedobór kandydatek lub kandydatów do małżeństwa w określonych grupach wieku powoduje, że część osób z konieczności pozostaje w stanie wolnym.
Z uwagi na fakt, iż przedmiotem zainteresowania polityki prorodzinnej jest rodzina z dziećmi, w rozważaniach niniejszych szczególna uwaga została skoncentrowana na analizie obrazu rodzin według liczby dzieci do 24 lat, pozostających na utrzymaniu rodziców. Przy jej prezentacji należy odnotować fakt, że w ujęciu spisowym wyodrębniona grupa pomija te rodziny, w których dziecko do 24 lat było utrzymywane przez rodziców, ale ze względu na naukę przebywało w innej miejscowości i tam zostało spisane. 2

W 1995 roku zarejestrowano w Polsce ogółem 10 533 tys. rodzin, w tej liczbie 6 274 tys. rodzin utrzymywało dzieci do 24 lat. Stanowiło to 59,6% ogółu zarejestrowanych rodzin. średnio 65 rodzin na 100 zamieszkiwał o w mieście, a pozostałe 35 - na wsi.
Wśród ogółu rodzin znalazło się 1580 tys. rodzin niepełnych, w tej liczbie 63% stanowiły rodziny z dziećmi do 24 lat. Zdecydowana większość, bo 905 tys., to rodziny z samotną matką, zaś w 88 tys. rodzin dzieci pozostawały na utrzymaniu ojca. Liczba rodzin niepełnych w mieście wynosiła 749 tys. (684 tys. rodzin z samotną matką oraz 65 tys. Rodzin z samotnym ojcem), natomiast na wsi było 244 tys. rodzin niepełnych (w tej liczbie 221 tys. samotnych matek z dziećmi oraz 23 tys. samotnych ojców z dziećmi).
We wszystkich rodzinach w mieście i na wsi było w 1995 roku ogółem 11793 tys. dzieci w wieku do 24 lat. W rodzinach samotnych matek i ojców wychowywało się łącznie 1508 tys. dzieci, co stanowiło 12,8% ogółu dzieci do lat 24. Udział dzieci w rodzinach niepełnych w mieście wynosił 15,5%, na wsi - 8,6%. Informacje o rodzinach według liczby utrzymywanych dzieci przedstawiają wykresy 1.1 - 1.6, zamieszczone w załączniku.
Najliczniejsza grupa polskich rodzin to rodziny małodzietne z jednym lub dwojgiem dzieci do lat 24; udział pierwszych wśród ogółu rodzin z dziećmi w 1995 roku wynosił 41,4%, udział drugich - 38,7%. Analizowane odsetki w mieście kształtowały się na poziomie równym odpowiednio 45,3% oraz 40,0%, natomiast na wsi były równe - 34,2% oraz 36,2%. Również w grupie rodzin niepełnych najliczniej reprezentowane były matki lub ojcowie wychowujący jedno lub dwoje dzieci; stanowili oni odpowiednio 62,5% oraz 27,4% ogółu samotnych rodziców z dziećmi.
W miastach powyższe proporcje kształtowały się na poziomie 64,6% oraz 27,1%; na wsi były równe odpowiednio 56,1% i 28,6%.
Średnio w co piątej rodzinie wychowywało się troje lub więcej dzieci. W mieście udział rodzin wielodzietnych wynosił 14,7%, na wsi 29,5%. Wśród rodzin niepełnych matki z trojgiem lub większą liczbą dzieci stanowiły 10,1%; w mieście analizowany odsetek wynosił 8,4%, na wsi 15,3%.
Konsekwencją różnic w strukturze rodzin pod względem liczby dzieci są różnice w poziomie średniej dzietności. Prezentuje je załączona niżej tablica 1.1.


TABLICA 1.1. Rodziny według typu biologicznego oraz średniej liczby utrzymywanych dzieci do lat 24, Polska, 1995

Wiek matki
w latach
Średnia liczba dzieci
MałżeństwaSamotne matki
OgółemMiastaWieśOgółemMiastaWieś
OGÓŁEM1,951,812,131,521,481,68
Poniżej 301,671,551,821,311,271,41
30-392,272,062,621,731,661,98
40-491,861,742,091,541,481,77
50 i więcej1,281,231,351,221,191,27


Źródło: Gospodarstwa domowe i rodziny, Polska, Informacje i Opracowania Statystyczne, Spis Ludności i Mieszkań Metodą Reprezentacyjną 1995, GUS, Warszawa 1996, Tablica 17, s.106-108.


Z obserwacji danych w niej zawartych wynikają następujące spostrzeżenia i wnioski.
W skali całego kraju na jedną rodzinę przypadało w 1995 roku średnio 1,88 dziecka do lat 24. Średnia liczba dzieci utrzymywanych w rodzinach z obojgiem rodziców jest wyraźnie wyższa niż w rodzinach niepełnych (odpowiednio 1,95 oraz 1,52). Jednocześnie przeciętna dzietność w miastach jest znacząco niższa niż na wsi. Stosunkowo najbardziej obowiązkami macierzyńskimi są obciążone kobiety w wieku 30-39 lat; przypada na nie średnio 2,27 dziecka, jeśli trwają w małżeństwie, lub 1,73 dziecka, jeśli wychowują dzieci samotnie.
Średnia dzietność rodzin wykazuje znaczące zróżnicowanie w przekroju województw. Najliczniejsze pod względem liczby utrzymywanych dzieci były rodziny zamieszkałe w województwach: nowosądeckim (2,22), łomżyńskim (2,13), bialskopodlaskim i ostrołęckim (po 2,12 dzieci), krośnieńskim (2,09), radomskim i chełmskim (2,01), ciechanowskim i konińskim (po 2,00). Najmniej liczne były rodziny zamieszkałe w województwach: łódzkim (1,58), warszawskim (1,61) i katowickim (1,75).
Istotnym czynnikiem określającym różnice w poziomie dzietności rodzin jest również poziom wykształcenia rodziców. Z analizy informacji zawartych w tablicy 1.11 zamieszczonej w aneksie wynika jednoznacznie, że najniższa przeciętna dzietność występuje w rodzinach, w których przynajmniej jedno z rodziców legitymuje się dyplomem ukończenia uczelni wyższej. Najwięcej dzieci przychodzi na świat w małżeństwach rodziców z wykształceniem zasadniczym zawodowym lub podstawowym.

PRZYPISY

1 Zasadniczym źródłem danych do analizy były publikowane przez GUS wyniki Narodowego Spisu Powszechnego 1988 oraz Mikrospisu 1995. W opisie zmian ludnościowych wykorzystano dane zawarte w rocznikach demograficznych GUS z lat 1990-1996.
2 Obszerniejszy komentarz na ten temat można znaleźć w: Tendencje zmian struktury ludności, gospodarstw domowych i rodzin w latach 1988-1995, praca zbiorowa pod red. M. Kuciarskiej-Ciesielskiej, GUS, Departament Badań Demograficznych, Warszawa 1998, s. 92.





Dokumenty

© Departament Spraw Rodziny