Raport o sytuacji polskich rodzin1.3.2. Wzorce rozpadu małżeństwPodstawową przyczynę rozpadu małżeństw w Polsce stanowi zgon jednego ze współmałżonków. W jego wyniku w 1989 roku ustało średnio 705 związków na 1000 nowo zawartych, w 1996 roku - 853 związki na 1000. Poziom obliczonego współczynnika na wsi był w obu latach wyższy niż w mieście: w 1989 roku na 1000 małżeństw nowo zawartych przypadały w mieście 662, które ustały w wyniku owdowienia jednego ze współmałżonków, a na wsi 773 małżeństwa; w 1996 roku analogiczne wskaźniki były znacznie wyższe i wynosiły odpowiednio 831 i 898. Zasadniczą przyczyną istotnego wzrostu proporcji związków ustających na skutek śmierci jest nadumieralność mężczyzn w średnim wieku. Dokładniej omówiono to zagadnienie w rozdziale 3 niniejszego Raportu. Kolejną przyczynę rozpadu małżeństw stanowią rozwody. W analizowanym okresie lat 1989-1996 ich łączna liczba wynosiła 292,4 tys. W tej liczbie 82,0% przypadało na rozwody w mieście (239,9 tys.). Początek okresu transformacji ekonomicznej charakteryzował się dynamicznym spadkiem liczby rozwodów od 47,2 tys. w roku 1989 do 27,9 tys. w roku 1993, co oznacza względny spadek o 41%. W ciągu ostatnich dwóch lat zanotowano wzrost liczby rozwodów od 38,1 tys. w 1995 roku do 39,4 tys. w roku następnym. Wskaźniki natężenia rozwodów informują, że w roku 1996 w Polsce rozwiodło się średnio 10,2 osób na 10 000 w wieku 20 lat i więcej, w tej liczbie 13,6 na 10000 w mieście oraz 4,3 na 10 000 na wsi. Z porównania liczby rozwodów z liczbą małżeństw nowo zawartych w analizowanym okresie wynika, że zarówno w skali ogólnopolskiej, jak i w przekroju miasto - wieś współczynnik rozwodów w przeliczeniu na 1000 małżeństw nowo zawartych wzrósł minimalnie. W 1989 roku w wyniku rozwodu rozpadło się 185 związków na 1000 nowo powstałych małżeństw, w tym 247 w mieście i 82 na wsi; w siedem lat później obliczone współczynniki wynosiły ogółem 194, w tym 268 w mieście oraz 76 na wsi. Odniesienie powyższych danych do wskaźników międzynarodowych daje powody do optymizmu w ocenie trwałości polskiej rodziny. Jesteśmy jednym z nielicznych krajów w Europie, w którym proces dezintegracji rodziny postępuje wolniej i należy zadbać o to, by istniejący stan jak najdłużej zachować, mając na względzie negatywne konsekwencje rozwodów. Współczynniki rozwodów różnią się istotnie w poszczególnych województwach. Najwyższe natężenie rozwodów notowane jest w województwie łódzkim, gdzie w 1996 roku rozwiodło się średnio 20 osób na 10000. Podobnie jest w województwach południowo-zachodnich, zwłaszcza w województwie wałbrzyskim, jeleniogórskim oraz legnickim. Obserwacja struktury osób rozwodzących się pod względem wieku w momencie zawarcia małżeństwa jednoznacznie wskazuje, że na ryzyko rozwodu po krótkim okresie wspólnego pożycia, narażone są głównie związki zawarte przez osoby bardzo młode. Najczęściej rozwodzą się (niezależnie od płci) te osoby, które zawarły związek małżeński w wieku 20-24 lata. Znaczącego udziału osób w tym wieku wśród ogółu rozwodzących się należy upatrywać w fakcie wysokiego natężenia zawierania małżeństw przez osoby należące do tej grupy. Ponadto związki osób młodych są bardzo często wymuszone ciążą; zawarte pod przymusem rozpadają się znacznie częściej niż te, które powstały w starszym wieku. Szczególnie niepokojący jest fakt, że znacząca większość małżonków rozwodzi się w wieku od 20 do 34 lat. W normalnych warunkach jest to wiek największej aktywności prokreacyjnej. Rozpad małżeństw w tym okresie nie sprzyja rodzeniu dzieci, a dezorganizacja rodziny uniemożliwia właściwe wychowanie dzieci. Wiek ten jest również okresem najwyższej aktywności zawodowej. Destabilizacja rodziny, kłótnie i utarczki małżeńskie wpływają destrukcyjnie na pozycję zawodową małżonków, w szczególności kobiety, na którą zwykle spada trud utrzymania rodziny oraz opieki nad dziećmi i ich wychowania. Z przedstawionych wyżej liczb dotyczących liczby małżeństw zawieranych i rozpadających się wynika, że w 1989 roku na 1000 małżeństw nowo zawartych przypadało 890 małżeństw rozwiązanych, w tym 907 w mieście i 855 na wsi; w 1996 roku analizowane współczynniki wynosiły w Polsce ogółem 1052, w tym 1099 w mieście i 974 na wsi. Czas trwania małżeństwa Z obserwacji struktury małżeństw rozwodzących się według czasu ich trwania wynika, że najczęściej rozwodzą się pary, które przeżyły ze sobą od 5 do 9 lat. Ich udział wśród ogółu rozwodzących się par spadał w latach 1989-1996 od 27,3% w początkowym roku obserwacji do poziomu 24,8% na końcu okresu. 6 Kolejną grupą pod względem częstości występowania o rozwód stanowią małżeństwa ze stażem 10-14 lat: poziom tej częstości w analizowanym okresie dla Polski ogółem nie zmieniał się i wynosił średnio 20 na 100. Proporcje w mieście i na wsi również nie różniły się istotnie: w 1989 roku udział małżeństw o stażu 10-14 lat w mieście wynosił 20,6%, w osiem lat później - 19,8%; analogiczne wskaźniki dla wsi wynosiły 18,8% oraz 19,5%. Znaczącą grupę wśród par rozwodzących się stanowią osoby z ponad piętnastoletnim stażem małżeńskim. Ich udział dla Polski ogółem wzrósł w latach 1989-1996 z 28,4% do 34,3%; wzrost analizowanego odsetka był wynikiem jego silniejszego wzrostu w mieście (z 28,70% do 34,7%) oraz słabszego na wsi (odpowiednio z 26,8% do 30,5%). Istotnym czynnikiem dezintegracji małżeństw jest brak możliwości skorzystania przez małżonków z fachowego poradnictwa w momencie pojawiania się pierwszych konfliktów. Próby samodzielnego rozwiązywania problemu zwykle okazują się bezskuteczne. Narastanie konfliktu prowadzi do rozpadu związku. 7 Konieczne zatem jest tworzenie sieci poradni i ośrodków diagnostyczno-profilaktycznych, w których zwaśnieni małżonkowie znaleźliby kompetentnych, życzliwych i cierpliwych mediatorów, otwartych na ich problemy i pragnących im pomóc. Małoletnie dzieci w małżeństwach rozwodzących się Rozwód wiąże się zwykle z negatywnymi konsekwencjami dla dzieci. Analiza struktury rozwodów pod względem liczby małoletnich dzieci wskazuje w długim okresie na niekorzystne procesy. W analizowanym przez nas odcinku czasowym zmiany struktury rozwodzących się par według liczby małoletnich dzieci oraz według wieku dzieci nie są istotne. W 1989 roku udział małżeństw bezdzietnych w ogólnej liczbie rozpadających się małżeństw wynosił 31,5%, w 1996 roku obniżył się do poziomu 30,7%. W mieście odsetki wynosiły w obu badanych latach odpowiednio 31,7% i 31,2%, na wsi - 30,% oraz 26,2%. Konsekwencją obserwowanych zmian w liczbie i strukturze rozwodów według dzietności małżonków rozwodzących się są zmiany absolutnej liczby dzieci, doświadczanych boleśnie przez rozwód rodziców. W 1989 roku skutki rozwodu dotknęły około 50 tys. dzieci w wieku poniżej 18 lat, w 1996 roku liczba ta wynosiła 42,2 tys. Odpowiednie dane na ten temat prezentuje tablica 1.3. Jakkolwiek Kodeks rodzinny i opiekuńczy stoi na straży dobra małoletnich dzieci i ogranicza rozwody w przypadkach, gdy uderzają one w dobro dziecka, to jednak około 70% rozwodów dotyczy małżeństw z dziećmi. Na uwagę zasługuje przy tym wzrost udziału rodzin z trojgiem lub większą liczbą dzieci wśród ogółu rozwodzących się par. Wśród rozwodzących się małżeństw z dziećmi w 1989 roku przeważały pary posiadające dzieci w wieku szkolnym, tzn. w wieku 7-17 lat. Udział tych dzieci w ogólnej ich liczbie 50 095 kształtował się na poziomie 51,6%.Dzieci w wieku 3-6 lat stanowiły 29,4% ogółu, a dzieci najmłodsze, w wieku 0-2 lat, 14,2% ogółu. W 1996 roku odsetek dzieci w wieku szkolnym wzrósł do 55,7%, odsetek dzieci w wieku przedszkolnym obniżył się do 26,3%, natomiast dzieci najmłodszych zmalał do 12,0%. Istnieje bezdyskusyjnie negatywny wpływ rozpadu rodziny na rozwój osobowości dziecka i jego społeczne postawy. Informują o tym wyniki licznych badań empirycznych. 8 W polskich badaniach, podobnie jak w amerykańskich, wykazano, że znaczny odsetek nieletnich przestępców i moralnie zaniedbanych dzieci pochodzi z rodzin rozbitych; odsetki te wahają się od 45% do 70%. TABLICA 1.3. Rozwody według liczby małoletnich dzieci, Polska, 1989-1996
Źródło: Obliczenia własne na podstawie roczników demograficznych GUS. PRZYPISY 6M. Wieczorek, Demograficzne, społeczne i ekonomiczne uwarunkowania rozwodów w Polsce, Monografie i Opracowania, nr 325, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 1990. 7W. Stojanowska, Ochrona dziecka przed negatywnymi skutkami konfliktu między jego rodzicami, Wyższa Szkoła Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej, Warszawa 1997, s. 53. 8W. Stojanowska, Ochrona dziecka..., op. cit., s. 123 nn. |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
© Departament Spraw Rodziny | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||