Raport o sytuacji polskich rodzin

1.3. Procesy demograficzne w latach 1989-1996

Bieżąca sytuacja ludnościowa każdego kraju jest konsekwencją dynamiki procesów demograficznych w przeszłości. Liczba i struktura małżeństw sprzed dwudziestu kilku lat rzutują na liczbę urodzeń obecnie, natomiast zmieniające się trendy urodzeń dzisiaj doprowadzą do zachwiania trendów małżeństw po upływie około 20 lat.
Minione 9 lat obfitowało w ważne wydarzenia w życiu społeczno-gospodarczym kraju. Na pierwsze lata przypadł początek ekonomicznych przekształceń, a na kolejne lata - ich stopniowe wdrażanie. Nowemu etapowi w rozwoju gospodarczym towarzyszą istotne zmiany w procesach demograficznych.

1.3.1. Wzorce tworzenia rodzin

Polskie wzorce tworzenia rodzin odbiegają zasadniczo od wzorców w innych krajach rozwiniętych. Ich odmienność wyraża się przede wszystkim w tym, że podstawę tworzenia zdecydowanej większości rodzin stanowi para małżeńska. Aczkolwiek brak jest dokładnych danych na temat kohabitacji, to jednak zjawisko to w Polsce jest nieporównywalnie rzadsze w zestawieniu z odpowiednimi wskaźnikami w innych krajach.
Dane kolejnych spisów ludności wskazują, że nieformalne związki małżeńskie w Polsce stanowią niewielki odsetek. W 1988 roku ich udział wśród ogółu małżeństw wynosił 1,2%, a w 1995 roku 1,7%, w tym 2,0% w mieście oraz 1,1% na wsi. Szczegółowe informacje o liczbie i strukturze związków małżeńskich w 1995 roku przedstawia tablica 1.15, zamieszczona w załączniku.
Wyniki badań empirycznych z początku lat dziewięćdziesiątych wskazują, że większość konkubinatów w naszym kraju dotyczy osób po nieudanych przeżyciach wcześniej zawieranych małżeństw. Stanowi to zasadniczą różnicę w porównaniu z sytuacją w krajach zachodnich, w których związki partnerskie poprzedzają zawarcie pierwszego małżeństwa. 4
Postępujący wzrost udziału urodzeń pozamałżeńskich może stanowić przesłankę do postawienia hipotezy, że liczba nieformalnych związków zaczyna u nas rosnąć. Dane spisowe o liczbie związków nieformalnych oraz ich strukturze według wieku partnerów wydają się po części potwierdzać sformułowane przypuszczenie. Wskazują one jednoznacznie, że w młodszych grupach częstość występowania konkubinatów jest znacznie wyższa niż w grupach starszych. 5

Liczba i struktura małżeństw

W ciągu ostatnich ośmiu lat zawarto w Polsce 1787,7 tys. małżeństw, w tej liczbie 57,4% stanowiły związki zawarte w mieście. W 1996 roku współczynnik małżeństw w przeliczeniu na 1000 ludności wynosił dla Polski ogółem 5,3, w tym 5,1 w mieście oraz 5,6 na wsi. W analizowanym odcinku czasowym w skali ogólnopolskiej obserwujemy stały spadek liczby małżeństw. W 1996 roku była ona o 20,4% niższa w porównaniu z rokiem 1989. Jednocześnie tempo spadku w mieście było wyższe niż na wsi; w pierwszej grupie zanotowano w analizowanym okresie spadek liczby małżeństw o 22,7%, w drugiej - o 16,8%. W tym samym czasie współczynnik małżeństw w przeliczeniu na 1000 ludności obniżył się w mieście z 6,8 do 5,1, a na wsi z 6,7 do 5,6.
Spadek liczby nowo zawieranych związków, idący w parze ze wzrostem liczby małżeństw rozpadających się, prowadzi w konsekwencji do negatywnego bilansu małżeństw zawieranych i rozwiązywanych. Po raz pierwszy przewagę małżeństw rozwiązanych nad zawartymi zanotowano w 1993 roku w miastach; w liczbach absolutnych wyniosła ona wówczas 926, co przy dodatnim bilansie na wsi nie spowodowało spadku liczby małżeństw istniejących. W kolejnym, 1994 roku nadwyżka na wsi nie zdołała zrekompensować niedoboru w mieście, na skutek czego w skali ogólnopolskiej liczba małżeństw zmniejszyła się o 3 941. W roku 1996 liczba małżeństw rozwiązanych była wyższa już o 12 463 w zestawieniu z liczbą związków nowo zawartych. Dynamikę liczby małżeństw zawartych oraz rozwiązanych prezentują wykresy 1.7 - 1.10 w załączniku.
Analizując sytuację małżeństw, należy uwzględnić czynniki, które decydują o liczbie zawieranych związków. W grupie zmiennych demograficznych są nimi przede wszystkim liczba ludności w wieku zdolności do zawierania małżeństwa oraz skłonność do wstępowania w związki małżeńskie.
Z obserwacji dynamiki zmian obu wielkości wynika jednoznacznie, że spadek liczby zawieranych małżeństw jest spowodowany znaczącym osłabieniem skłonności do ich zawierania przez osoby w wieku największej intensywności zmiany stanu cywilnego. Odpowiednie dane w tym zakresie prezentują kolejne wykresy 1.15 - 1.22 w załączniku.
Wyrazem zmian postaw wobec małżeństwa są również zmiany w strukturze populacji osób, które kiedykolwiek zawierały związek małżeński. Można je oceniać na podstawie danych spisowych. Odpowiednie liczby w tablicy 1.2 oraz wykresy 1.11 - 1.12 w załączniku informują o spadku odsetka mężczyzn kiedykolwiek żonatych lub kobiet zamężnych w okresie międzyspisowym. W 1995 roku udziały tych osób obniżyły się w porównaniu z rokiem 1988.
Kierunek zmian przedstawionych proporcji może stanowić przesłankę do postawienia tezy o początku zjawiska odkładania zawierania małżeństwa przez osoby w wieku największej skłonności do zmiany stanu cywilnego. Przyczyn zmian należy doszukiwać się zarówno w czynnikach społeczno-ekonomicznych, jak i w zmianie priorytetów młodego pokolenia w systemie norm i wartości.

TABLICA1.2. Odsetki osób, które kiedykolwiek pozostawały w małżeństwie według płci i wieku, Polska, 1988-1995

LataOgółemOdsetek mężczyzn żonatych w grupach wieku
15-1920-2425-2930-3435-3940-4950-5960 >
198872,90,622,966,082,188,392,294,896,6
199570,40,520,562,877,483,989,994,096,7
  Odsetek kobiet zamężnych w grupach wieku
15-1920-2425-2930-3435-3940-4950-5960 >
198881,04,052,184,191,093,194,495,192,5
199579,73,244,780,990,293,094,396,094,6


Źródło: Obliczenia własne na podstawie publikowanych wyników Narodowego Spisu Powszechnego 1988 oraz Mikrospisu 1995.

Wiek nowożeńców

Obserwacja struktury małżonków według wieku w momencie zawierania małżeństwa pozwala stwierdzić, że najwięcej związków jest zawieranych przez osoby w wieku 20-24 lata. W 1996 roku udział tej grupy wśród ogółu mężczyzn wyniósł 48,3%, w tym 46,3% w mieście oraz 51,3% na wsi, natomiast wśród kobiet odpowiednio: 55,5%, 53,3% oraz 58,6%. Stosowne dane w tym zakresie prezentują wykresy 1.15 - 1.22 w załączniku.
Kolejną grupę pod względem częstości zawierania małżeństw tworzyły osoby w wieku 25-29 lat. Odsetek tych osób wśród ogółu nowożeńców w 1996 roku wynosił w grupie mężczyzn 28,8% dla Polski ogółem, w tym w mieście 28,0%, na wsi 29,9%. Analogiczne proporcje dla kobiet były znacznie niższe i kształtowały się na poziomie odpowiednio: 15,0%, 16,3% oraz 13,2%. Obserwacja właściwych liczb wskazuje, że w okresie ostatnich ośmiu lat stopniowo przybywa kobiet, które decydują się na zawarcie małżeństwa w późniejszym wieku.
Wypadkową różnic w strukturach nowożeńców według wieku jest poziom środkowego wieku nowożeńców. Jest to wiek, poniżej którego zawarła małżeństwo połowa osób wstępujących w związek małżeński. W 1996 roku ten wiek dla mężczyzn wynosił 24,9 roku i był identyczny jak przed ośmiu laty. W populacji kobiet zanotowano wzrost wielkości z 22,4 do 22,6 roku.
Na szczególną uwagę wśród nowożeńców zasługują osoby najmłodsze, czyli kobiety w wieku 17 lat i mniej oraz mężczyzni w wieku 20 lat i mniej. Zawarcie związku małżeńskiego przez osoby należące do tej grupy wieku jest możliwe jedynie po otrzymaniu zgody sądu.
Obserwacja stosownych liczb zawartych w rocznikach demograficznych GUS prowadzi do optymistycznego stwierdzenia, że zarówno w wyrażeniu absolutnym, jak i względnym liczba związków małżeńskich zawieranych przez osoby młodociane systematycznie spada. O ile pod koniec lat osiemdziesiątych kobiety w wieku 17 lat i mniej stanowiły 2,5% ogółu nowożeńców, to w 1996 roku udział ten wynosił tylko 1,5%. W grupie mężczyzn obliczone wskaźniki osiągnęły wielkości równe odpowiednio: 8,3% oraz 5,9%.
Analizowane wielkości są zbliżone w miastach i na wsi: w grupie mężczyzn do 1994 roku udział nieletnich nowożeńców był nieco wyższy w mieście niż na wsi, ostatnie dwa laty przyniosły zmianę relacji w tych proporcjach. W grupie kobiet relacje między omawianymi odsetkami w całym okresie różniły się na korzyść wsi.
Charakterystyczną cechą polskich małżeństw jest ich jednorodność pod względem większości cech demograficzno-społecznych. Dominują wśród nich związki rówieśnicze o zbliżonym poziomie wykształcenia oraz podobnym pochodzeniu społecznym. W 1989 roku pary nowożeńców w tym samym wieku stanowiły 45,6% ogółu, w tym 47,5% w mieście oraz 42,5% na wsi. W roku 1996 udział par rówieśniczych wzrósł do 49,7% w skali całego kraju, w tym do 51,5% w miastach i 47,1% na wsi.
Zdecydowanie rośnie również udział par o jednakowym poziomie wykształcenia małżonków. W roku 1989 związki osób o tym samym stopniu edukacji stanowiły 53,4% ogółu. W 1996 roku skala analizowanego odsetka wzrosła do 73,9%, w tym do 73,3% w miastach oraz do 74,8% na wsi. Z analizy danych o stanie cywilnym osób wstępujących w związki małżeńskie wynika znacząca przewaga małżeństw zawieranych przez panny i kawalerów. W 1989 roku stanowiły one 84,6% ogółu nowo zawartych związków. W grupie związków powtórnych przeważają małżeństwa kolejne dla jednego z małżonków; ich udział u schyłku lat osiemdziesiątych wynosił 8,7%, przy 6,7% tego rodzaju związków dla obu stron. W 1996 roku poziomy analizowanych odsetków zmieniły się na korzyść małżeństw zawieranych przez panny i kawalerów (87,0%), wynosząc odpowiednio: 6,1% oraz 6,9%.
Należy podkreślić, że zjawisko ponownych małżeństw występuje znacznie częściej w mieście niż na wsi. W 1996 roku pierwsze związki stanowiły 82,9% ogółu par wmieście oraz 93,7% par na wsi. Udział małżeństw kolejnych dla obu stron wynosił w mieście 9,5%, a na wsi jedynie 2,2%.
W grupie małżeństw powtórnych liczniej są reprezentowane związki osób rozwiedzionych z osobami stanu wolnego (5,6% ogółu) oraz obu osób rozwiedzionych (3,3% ogółu). Małżeństwa wdów i wdowców stanowią zaledwie 1,3% ogółu.
Powyższe dane świadczą o osłabianiu skłonności do powtórnego zawierania małżeństw. Jedną z istotnych przyczyn tego zjawiska może być chęć pozostawania w związku nieformalnym.

PRZYPISY

4 Szerzej patrz: I. Kowalska, Przemiany rodziny i wzorce dzietności, Polska, 1991. Raport z badań, Instytut Statystyki i Demografii, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 1993.
5 Szerzej patrz: M. Kuciarska-Ciesielska, G. Marciniak, J. Paradysz, Rozpad małżeństw w Polsce - przyczyny i skutki, Studia i Analizy Statystyczne, GUS, Warszawa 1993.





Dokumenty

© Departament Spraw Rodziny