Raport o sytuacji polskich rodzin

1.4.4. Urodzenia według kolejności

Ważnym symptomem zmian płodności są przeobrażenia struktury urodzeń żywych według kolejności urodzenia. Spadek płodności ogólnej idzie bowiem zwykle w parze ze spadkiem udziału urodzeń wyższej kolejności wśród ogółu urodzeń żywych oraz ze wzrostem udziału urodzeń pierwszych i drugich. Efektem takich zmian jest obniżanie się przeciętnej kolejności urodzenia.
Ewolucja struktury urodzeń według kolejności w Polsce świadczy o jednoczesnym występowaniu dwu procesów: z jednej strony obserwujemy zmiany w postawach prokreacyjnych części kobiet w kierunku wzrostu skłonności do rodzenia większej liczby dzieci, z drugiej strony - liczba dzieci w rodzinie zmniejsza się, ponieważ znaczna część kobiet decyduje się na rodzenie co najwyżej dwojga dzieci.
W skali ogólnopolskiej udział urodzeń pierwszych zwiększył się z 37,8% w roku 1989 do 42,1% w 1996 roku. Jednocześnie w miastach nastąpił wzrost wskaźnika z 41,0% w roku 1989 do 46,3% w osiem lat później. Zmiany te na wsi były znacznie mniejsze i wynosiły 34,2% na początku okresu oraz 37,2% na jego końcu.
Udział urodzeń drugich w analizowanych latach systematycznie spadał od poziomu 33,5% w roku początkowym do 30,7% w roku końcowym. W miastach poziom obniżył się z 35,9% do 31,9%, natomiast na wsi odpowiednio z 30,6% do 29,8%.
Udział urodzeń trzecich w ogólnej liczbie urodzeń wykazywał również tendencję spadkową. Dla Polski ogółem poziom odsetka wahał się od 16,9% w roku 1989 do 14,9% w osiem lat później; w mieście nastąpił spadek z 15,3% do 13,2%, na wsi - z 18,7% do 16,9%.
Odmienny kierunek zmian wykazuje proporcja urodzeń czwartych oraz piątych i dalszych. Udział tych urodzeń w ostatnich latach rośnie: w 1989 roku na 1000 żywo urodzonych dzieci przypadało średnio 67 dzieci czwartych oraz 51 dzieci piątych i dalszych. W 1996 roku analizowane proporcje wynosiły odpowiednio 65 oraz 58 na 1000. W mieście analizowana częstość urodzeń czwartych pozostała na niezmienionym poziomie średnio 50 urodzeń na 1000, natomiast proporcja urodzeń piątych i dalszych obniżyła się z 29 do 26. Na wsi wskaźnik urodzeń czwartych obniżył się minimalnie z 87 do 86, natomiast udział urodzeń piątych i dalszych wzrósł z 78 do 86 w przeliczeniu na 1000 urodzeń.

1.4.5. Uwarunkowania zmian płodności kobiet

W poszukiwaniu przyczyn stałego spadku poziomu reprodukcji ludności należy zwrócić uwagę zarówno na demograficzne, jak i na społeczno-ekonomiczne uwarunkowania postaw prokreacyjnych i ich znaczenie dla rzeczywistych zachowań rozrodczych.
Wśród czynników demograficznych nie sposób pominąć notowanego od 1982 roku spadku liczby małżeństw oraz zmian w liczbie i strukturze kobiet według wieku. Pierwszy z wymienionych czynników wpływał zdecydowanie ujemnie na liczbę urodzeń. Natomiast drugi czynnik w zasadzie powinien oddziaływać pozytywnie, ponieważ absolutna liczba kobiet w wieku rozrodczym (15-49 lat) zarówno w miastach, jak i na wsi wykazywała w latach 1989-1996 stały wzrost. Mimo oczekiwań względny przyrost populacji tych kobiet w analizowanym okresie o 7% w kraju, w tym o 7,3% w mieście oraz o 8,2% na wsi, nie spowodował wzrostu liczby urodzeń, ponieważ na znaczące obniżenie liczby urodzonych dzieci wpływała istotna zmiana postaw prokreacyjnych kobiet. Jednym z jej przejawów był znaczący spadek natężenia urodzeń w poszczególnych grupach wieku kobiet. Warunkował on tendencję spadkową ogólnego współczynnika płodności i dzietności.
Z analizy odpowiednich danych wynika jednoznacznie, że w ciągu ostatnich ośmiu lat ogólny współczynnik płodności w Polsce obniżył się z poziomu 60 do 42 urodzeń żywych na 1000 kobiet w wieku 15-49 lat, co oznaczało spadek o 30%. Najsilniejszy spadek, równy 36% (w tym 38 w mieście oraz 22 na wsi) zanotowano w grupie kobiet w wieku 20-24 lata, czyli w okresie, kiedy natężenie urodzeń bywa najwyższe. Notowany spadek może być zwiastunem początku procesu odkładania decyzji rodzenia dzieci na okres późniejszy, co jest zjawiskiem typowym dla wysoko rozwiniętych społeczeństw zachodnich. Urodzenie pierwszego dziecka w późniejszych latach niesie ze sobą jednak ryzyko ograniczania liczby urodzeń.
Tempo spadku ogólnego i cząstkowych współczynników płodności w mieście i na wsi było zbliżone. Podkreślić należy jedynie fakt silniejszego spadku cząstkowego współczynnika płodności w grupie wieku 20-24 w mieście niż na wsi (odpowiednio o 38,1% oraz o 22,1%).
W rozważaniach dotyczących częstotliwości urodzeń w poszczególnych grupach wieku na uwagę zasługuje najmłodsza grupa kobiet rodzących dzieci (poniżej 20 lat). W 1996 roku urodziły one 33512 dzieci, w tej liczbie 415 urodzeń przypadało na kobiety w wieku 15 lat i mniej. Nieletnie w wieku 16-17 lat urodziły 6315 dzieci, a matki w wieku 18-19 lat - 27197 dzieci. Odpowiednie dane dla miast wynosiły: 294, 3920 oraz 14869 urodzeń, natomiast dla wsi - 121, 2395 oraz 12328 urodzeń. Odniesienie tych danych do ogólnej liczby kobiet w wyodrębnionych grupach wieku prowadzi do uzyskania następujących względnych miar płodności nastolatek: w 1996 roku na każde 1000 kobiet w wieku 15-19 lat przypadało średnio 21 urodzeń żywych, w tej liczbie 19 w mieście i 25 na wsi. W grupie młodszych kobiet (16-17 lat) obliczony wskaźnik wynosił 6,5 na 1000 i nie różnił się zasadniczo w przekroju miasto - wieś (odpowiednio 6 i 7 urodzeń na 1000 kobiet). Wśród nastolatek starszych (18-19 lat) na 1000 osób przypadały średnio 44 urodzenia żywe, w tej liczbie 37 w mieście i 55 na wsi. Należy podkreślić, że wyższy poziom
analizowanego odsetka na wsi w grupie wieku 18-19 lat jest związany
głównie z większą częstotliwością zawierania małżeństw przez osoby w wieku poniżej 20 roku życia: na 100 kobiet w tej grupie wieku w 1996 roku na wsi zawarło małżeństwo średnio 28 kobiet, a w mieście - 17 kobiet. Młodsze kobiety w tej grupie (16-17 lat) do zawarcia małżeństwa potrzebowały zgody sądu opiekuńczego. Główną przyczyną uzyskania takiego pozwolenia jest przede wszystkim ciąża nieletniej. Odpowiednie dane wskazują, że na 3098 pozwoleń na zawarcie małżeństwa przed uzyskaniem przez kobietę pełnoletności, 1684 przypadały na miasta, a 1414 na wieś, co stanowiło odpowiednio 54% i 46%.
Wśród istotnych przyczyn zachodzących przemian wzorców matrymonialnych i prokreacyjnych, zwłaszcza młodego pokolenia, należy za Rządową Radą Ludnościową wskazać na przeobrażenia społeczno-ekonomiczne rodziny. Składają się na nie: masowe bezrobocie, zubożenie i rozwarstwienie materialne społeczeństwa, pogłębiający się kryzys mieszkaniowy. Zróżnicowanie zachowań prokreacyjnych, zdaniem Rady, ma niewątpliwie ścisły związek z rosnącym poziomem wykształcenia, stratyfikacją społeczną, zróżnicowaniem statusu materialnego oraz zawodowego rodzin i poszczególnych osób. 9 Według danych GUS czynnik ekonomiczny ma również znaczący wpływ na rezygnację z rodzenia kolejnego dziecka. Pojawienie się w rodzinie kolejnego potomka niesie ze sobą ryzyko znaczącego obniżenia poziomu życia rodziny, i tak już dalekiego od pożądanego dla większości rodzin. Dlatego małżonkowie dostosowują wielkość swojej rodziny do warunków, w jakich żyją, lub do przewidywanych możliwości zapewnienia dzieciom odpowiedniego, w ich mniemaniu, poziomu życia. Informują o tym opinie o warunkach, przy spełnieniu których rodzice zdecydowaliby się na poczęcie kolejnego dziecka. 10
Trudno sformułować jednoznaczne wnioski co do przyszłych trendów płodności. Nie należy jednakże oczekiwać radykalnych zmian postaw i zachowań. Nie należy, naszym zdaniem, również zbyt optymistycznie sądzić o naszej najbliższej przyszłości demograficznej. Niewiele przesłanek wskazuje na to, aby przemiany zachodzące w świadomości młodej generacji polskiego społeczeństwa mogły prowadzić do zwiększenia zainteresowania rodziną kosztem akcentu kładzionego na pracę i wzrost poziomu życia. Wprawdzie wyniki licznych badań socjologicznych wskazują, iż rodzina i dziecko znajdują się w hierarchii wartości młodzieży na czołowym miejscu, niemniej jednak obserwowane zachowania matrymonialne i prokreacyjne młodej generacji świadczą o rozbieżności między deklarowanymi przez nią intencjami a faktycznymi zachowaniami. W tej sytuacji zadaniem polityki prorodzinnej winno być tworzenie warunków zachęcających do zawierania małżeństw oraz rodzenia takiej liczby dzieci, jakiej można zapewnić odpowiednie warunki życia i rozwoju.

PRZYPISY

9 Rządowa Komisja Ludnościowa: Raport 1997, Sytuacja demograficzna Polski (projekt), Ministerstwo Gospodarki, Warszawa, lipiec 1998 r.
10 Wyczerpujące rozważania na temat czynników określających postawy i zachowania w zakresie rozrodczości można znaleźć w: Uwarunkowania zachowań prokreacyjnych rodzin polskich, Studia i Analizy Statystyczne, GUS, Departament Badań Demograficznych, Warszawa 1997.





Dokumenty

© Departament Spraw Rodziny