Raport o sytuacji polskich rodzin2.2. Wydatki i struktura spożycia2.2.1. Wydatki realne gospodarstw domowych Rok 1997 był kolejnym rokiem realnego wzrostu wydatków, który dotyczył wszystkich grup społeczno-ekonomicznych gospodarstw domowych (patrz tablica 2.8.). Mimo że w latach 1994-1995 nastąpił realny spadek wydatków tych gospodarstw, to ogólny bilans lat 1993-1997 jest dodatni, gdyż poziom wydatków dla ogółu gospodarstw podniósł się przeciętnie o 6,4%; w tym samym okresie dochody realne ogółu gospodarstw wzrosły o 17,4%. Mimo spadku w omawianych latach realnych wydatków w gospodarstwach emerytów i rencistów o blisko 2%, realne dochody tych gospodarstw wzrosły o 14%. Spadek realnych wydatków nie musi więc oznaczać ograniczania konsumpcji, lecz większą skłonność do oszczędności. Jak wspomniano, w latach 1993-1997 nastąpił wzrost dochodów realnych (o 7,6%) oraz wzrost wydatków realnych (o 5,5%) w gospodarstwach domowych osób utrzymujących się z niezarobkowych źródeł. Na tle innych grup społeczno-ekonomicznych badanych przez GUS11 gospodarstwa te zajmują pozycję szczególną. Nominalny poziom wydatków ponoszonych przez te gospodarstwa (wyrażonych w złotych na osobę) stanowił zaledwie około 60% wydatków ponoszonych przez gospodarstwa ogółem. W omawianym okresie relacja ta systematycznie się pogarszała z 63,2% w roku 1993 do 58,3% w roku 1997. Poza tym gospodarstwa te były jedyną z badanych grup społeczno-ekonomicznych, której wydatki nominalne we wszystkich prezentowanych latach przewyższały bieżące dochody. Największa luka między poziomem dochodów i wydatków wystąpiła w tych gospodarstwach w roku 1993 i wynosiła blisko 11%. W 1997 roku przeciętny dochód rozporządzalny był niższy o 7% od przeciętnych wydatków, przy czym relacja ta kształtowała się mniej korzystnie niż w dwóch latach ubiegłych (3,7% - 1995 r.; 2,3% - 1996 r.). Oznacza to, że gospodarstwa te, aby zaspokoić bieżące potrzeby konsumpcyjne, musiały korzystać ze zgromadzonych zasobów majątkowych oraz ze źródeł zewnętrznych. TABLICA 2.8. Dynamika wydatków realnych gospodarstw domowych w latach 1993-1997
2.2.2. Wydatki na żywność Pośrednim miernikiem wzrastającej zamożności gospodarstw domowych 12 jest spadek udziału wydatków na żywność w ogóle wydatków przez nie realizowanych. Chociaż udział żywności w wydatkach ogółem przeciętnych gospodarstw w Polsce systematycznie maleje 13 - z 41,5% w roku 1993 do 36,0% w roku 1997, to jednak poziom tego odsetka świadczy o tym, że struktura konsumpcji w Polsce odzwierciedla strukturę konsumpcji społeczeństw niezamożnych. 14 Najniższą wartość udziału wydatków na żywność osiągnęły gospodarstwa pracujących na rachunek własny (34,4% w 1993 r. - 30,1% w 1997 r.), najwyższą - gospodarstwa utrzymujących się z niezarobkowych źródeł (48,8% w 1993 r. i 44,4% w 1997 r.). Bardziej dobitne różnice w poziomie konsumpcji, wynikające z osiągniętego poziomu zamożności, można zaobserwować porównując strukturę wydatków gospodarstw biedniejszych i bogatszych. Reprezentatywną ilustrację tego zjawiska 15 można uzyskać zestawiając strukturę wydatków 20% gospodarstw najuboższych z analogiczną strukturą 20% gospodarstw najbogatszych. 16 W 1993 roku 20% gospodarstw najuboższych przeznaczało ponad 50% wydatkowanych sum na żywność (51,6% - pracownicze, 54,4% emerytów i rencistów), podczas gdy 20% gospodarstw najbogatszych jedynie około 30% (30,6% - pracownicze, 35,2% emerytów i rencistów). Mimo że gospodarstwa domowe niezamożne przeznaczają znaczną część swoich wydatków na zaspokojenie potrzeb żywnościowych, kwoty (na osobę) przeznaczane na ten cel były w latach 1993-1996 dwukrotnie niższe, niż to miało miejsce w przypadku gospodarstw zamożniejszych. Fakt ten ma oczywisty wpływ na standard wyżywienia w rodzinie. 17 Badania gospodarstw domowych 18 pozwoliły na poznanie ich własnej oceny zaspokojenia potrzeb żywnościowych. Najwięcej gospodarstw domowych - około 38% 19 ogółu - nie stać było na zakup dostatecznych ilości mięsa, drobiu i jego przetworów, około 27% na zakup wystarczających ilości cukru i wyrobów cukierniczych, około 25,8% na zakup warzyw, owoców i ich przetworów, około 19% nie stać było na zakup artykułów mlecznych. Wśród gospodarstw domowych utrzymujących się z niezarobkowych źródeł ponad 60% nie stać było na zakup dostatecznych ilości mięsa i jego przetworów oraz wyrobów cukierniczych, ponad 40% z nich sygnalizowało konieczność ograniczeń w zakupie przetworów mlecznych. Wysoki - wyższy niż przeciętny - udział gospodarstw, których nie stać było na zakup dostatecznej ilości artykułów żywnościowych odnotowano także w gospodarstwach emerytów i rencistów. Wśród typów gospodarstw znajdujących się w najgorszej sytuacji w zakresie zaopatrzenia w żywność znajdowały się gospodarstwa małżeństw z trojgiem i więcej dzieci. Około 50% z nich sygnalizowało braki w zaopatrzeniu w mięso i jego przetwory, ponad 35% w warzywa, blisko 30% w mleko i jego przetwory. Zbliżony, choć nieco niższy odsetek niedostatecznego zaopatrzenia w artykuły żywnościowe występował także w rodzinach niepełnych oraz gospodarstwach jednoosobowych. Największy udział gospodarstw, których nie stać było, aby zaspokoić potrzeby na większość z wymienianych artykułów żywnościowych zaobserwowano w miastach najmniejszych (liczących poniżej 20 tys. mieszkańców). Wiązać się to mogło m.in. z wyższym wskaźnikiem bezrobocia i niższymi średnimi dochodami w tych miastach w porównaniu z sytuacją w miastach większych. W listopadzie 1996 roku 2,4% gospodarstw domowych oceniło, że produkty uzyskiwane nieodpłatnie całkowicie pokrywały ich zapotrzebowanie na żywność. W 15,0% wszystkich badanych gospodarstw produkty te zaspokajały potrzeby żywnościowe w większej części, w 22,5% - w połowie. 20 Źle lub bardzo źle swoją sytuację w zakresie wyżywienia oceniało 15,4% ogółu gospodarstw, a dobrze lub bardzo dobrze 26,9%. Jednakże porównując swą sytuację w zakresie zaspokojenia potrzeb żywnościowych z sytuacją sprzed roku i sprzed trzech lat, gospodarstwa domowe najczęściej uważały, że pozostała ona taka sama, nieznacznie zaś zmniejszył się odsetek ocen negatywnych. Autorzy badania sądzą, że świadczyć to może o wyhamowywaniu tempa pogarszania się sytuacji w zakresie wyżywienia. Największy odsetek tych, którym pogorszyła się sytuacja w zakresie wyżywienia, znajdował się w grupie gospodarstw utrzymujących się z niezarobkowych źródeł. Około 52% z nich oceniało, że sytuacja ich pogorszyła się w ciągu roku, aż 70% uważało, że znajdują się w gorszej sytuacji niż przed trzema laty. Odczuwalne pogorszenie sygnalizowały również rodziny niepełne oraz małżeństwa z trojgiem i więcej dzieci. Autorzy badania wiążą to m.in. ze wzrostem wydatków stałych związanych z utrzymaniem mieszkania. Wydatki te w sposób istotny obciążyły budżety gospodarstw jednoosobowych. PRZYPISY 11 Na podstawie wyników Spisu Ludności i Mieszkań Metodą Reprezentacyjną z 1995 r. szacuje się, że gospodarstwa te stanowią ok. 4,7% ogółu gospodarstw domowych w Polsce. Daje to przybliżoną liczbę ok. 590 tys. takich gospodarstw, a żyje w nich ok. 2 mln osób. Dla przypomnienia głównym źródłem utrzymania tych gospodarstw są zasiłki dla bezrobotnych, zasiłki z pomocy społecznej oraz inne świadczenia poza emeryturą i rentą. 12 Zgodnie z prawem Engla. 13 Porównaj: Załącznik, tablica 2.1. 14 Wkrajach zamożnych przyjmuje się, że udział żywności na poziomie co najmniej jednejtrzeciej ogółu wydatków wyznacza granicę między gospodarstwami ubogimi i zamożnymi. 15 Opracowania analityczne GUS zawarte między innymi w cyklicznym wydawnictwie "Warunki życia ludności" Studia i Analizy Statystyczne za lata 1993-1996 uwzględniają porównania 20% najbiedniejszych i najbogatszych gospodarstw tylko w odniesieniu do najbardziej liczebnych w badaniu gospodarstw domowych pracowniczych oraz emerytów i rencistów. Pozostałe typy gospodarstw wyróżniane w badaniu mogą być - zdaniem GUS - analizowane w podziale na podgrupy ze względu na zbyt małą liczebność. Zbyt mała reprezentacja nie pozwala bowiem na poprawne metodologicznie wnioskowanie o zjawiskach zachodzących wewnątrz wydzielonych podgrup. 16 Porównaj: Załączniki, tablica 2.2. 17 Na podstawie badań budżetów gospodarstw domowych możliwe jest porównanie spożycia ilościowych produktów żywnościowych, ale wydaje się to nieadekwatne do złożoności zagadnienia; zmiany ilościowe nie są jednoznaczne w wymowie, ważniejsza jest kompozycja diety, a w niej substytucyjność i komplementarność produktów. 18 Patrz: Warunki życia gospodarstw domowych w latach 1995 i 1996 - stan, zagrożenia, perspektywy, Studia i Analizy Statystyczne, GUS, Warszawa 1997. 19 Badania miały cztery edycje między majem 1995 i listopadem 1996, ze względu na wpływ sezonowości i na wyniki badań dotyczących zaspokojenia potrzeb życiowych prezentowane będą tylko wskaźniki uzyskane w rezultacie ostatniej edycji badań. 20 Warunki życia..., op. cit., s. 91. |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
© Departament Spraw Rodziny | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||