|
|
Raport o sytuacji polskich rodzin2.6. WnioskiPrzedstawione tendencje wzrostu realnego poziomu dochodów i wydatków w gospodarstwach domowych oraz zmian struktury spożycia w latach 1993-1997 można uznać za pozytywne. Jednak bliższy ich ogląd pozwala nie tylko dostrzegać widoczne szanse na poprawę warunków życia polskiego społeczeństwa, ale skłania do rozważenia zagrożeń dla procesu zaspokajania potrzeb gospodarstw domowych oraz dla skali i kształtu materialnego rozwarstwienia społeczeństwa. Z przytoczonych danych na temat zasięgu strefy biedy wynika, iż mimo zaobserwowanych oznak poprawy przeciętnej sytuacji materialnej gospodarstw domowych, znaczna część społeczeństwa żyje w bardzo trudnych warunkach. Szczególnie niepokojący jest proces utrwalania się ubóstwa oraz zagrożenie skrajnym ubóstwem dzieci i młodzieży. Z dokonanych szacunków wynika bowiem, że wśród około 1,7 mln osób, których wydatki w 1996 roku były niższe od minimum egzystencji, blisko połowę stanowiły osoby, które nie ukończyły 19 lat; dzieci do lat 14 stanowiły około jednej trzeciej tej populacji. Kierunek zmian struktury wydatków przybliża jej kształt do tego, jaki obserwuje się w rozwiniętych krajach zachodnich. Proces ten odbywa się jednakże ogromnym wysiłkiem i kosztem, gdyż zachodzi w warunkach ciągle niskich dochodów. Dla mniej zamożnych rodzin oszczędzanie na jedzeniu nie wynika ze zmiany preferencji konsumpcyjnych, lecz jest wymuszone przez wzrost kosztów utrzymania mieszkania oraz wzrost odpłatności w systemie ochrony zdrowia i edukacji. Wśród uwarunkowań ryzyka popadania w ubóstwo tradycyjnie ważną rolę odgrywają czynniki demograficzne: wielkość i typ biologiczny rodziny, wiek i płeć. Na podstawie badań budżetów gospodarstw domowych z ostatnich lat stwierdzono, że nastąpiła istotna zmiana struktury sfery zagrożenia ubóstwem w przekroju grup wieku i typu biologicznego rodziny. Występujące przed 1989 rokiem ogólne zjawisko "upośledzonej starości" zostało zdominowane nasilającym się w okresie transformacji zjawiskiem "upośledzenia materialnego rodzin rozwojowych". Szczególnie niepokojącym społecznie aspektem obu tych zjawisk jest z jednej strony ich negatywny wpływ na rozwój populacji, a z drugiej - osłabienie, w dłuższej perspektywie czasu, motywacji do pracy, do indywidualnej aktywności ekonomicznej. Wiek jest negatywnie skorelowany z ubóstwem: im młodsza osoba, tym większe prawdopodobieństwo, że będzie ona należeć do grupy ludności najuboższej. Dzieci stanowią ponad 30% ludności żyjącej w niedostatku, a np. jedynie 5% to osoby starsze (ponad 65 lat). 38 Mniejsze niż przeciętne zagrożenie ubóstwem występuje w grupie gospodarstw emerytów i rencistów. 39 Wyższym od przeciętnego odsetkiem osób ubogich odznaczały się rodziny ludzi młodych, a więc rodziny będące w fazie rozwojowej, wychowujące dzieci. 40 Z badań panelowych, umożliwiających analizę utrwalania się ubóstwa wynika, że w gospodarstwach ludzi młodych odsetek osób narażonych na trwałe ubóstwo był wyraźnie wyższy niż w gospodarstwach ludzi starszych. Przytoczone powyżej stwierdzenia wskazują nie tylko na występowanie materialnego upośledzenia rodzin młodych, rozwojowych, ale potwierdzają dodatkowo utrwalanie się tego zjawiska, co jest procesem szczególnie niepokojącym ze społecznego punktu widzenia. W latach dziewięćdziesiątych utrwaliły się główne przyczyny trudnej sytuacji materialnej wielu rodzin. Należą do nich bezrobocie i wielodzietność. Także sytuacja rodzin niepełnych budzi wiele niepokoju, aczkolwiek relatywnie jest ona lepsza niż rodzin wielodzietnych. Najtrudniej żyje się rodzinom w małych miasteczkach i na wsiach. Rodziny wielodzietne winny być obiektem szczególnej troski państwa, stanowią bowiem grupę najbardziej zagrożoną ubóstwem (najczęściej dotyka je problem bezrobocia). Minimum socjalnego nie osiąga około 63% rodzin z trojgiem dzieci oraz około 80% z czworgiem i więcej. Minimum egzystencji nie osiąga odpowiednio 5,3% i 16%. 41 Tymczasem wkład rodzin wielodzietnych w wychowanie młodego pokolenia jest większy, niż wskazywałby na to ich udział w strukturze ogółu rodzin (wg Narodowego Spisu Powszechnego z 1995 r. - 20% ogółu rodzin). W rodzinach tych wychowuje się 37% młodej populacji, przy czym już trzecie dziecko w rodzinie powoduje wzrost liczby przypadków znaczącego obniżenia się materialnego standardu życia rodziny. Ich warunki rozwojowe wpływają w znacznym stopniu na kondycję młodej generacji, a w konsekwencji - na kondycję społeczeństwa polskiego. 42 Także niepełnosprawność jest czynnikiem silnie wpływającym na obniżenie poziomu dochodów rodziny i podwyższenie poziomu wydatków związanych z koniecznością leczenia czy rehabilitacji. Niepełnosprawność w znacznym stopniu wpływa również na ograniczenie aktywności zawodowej nie tylko samych niepełnosprawnych, lecz często także członków ich rodzin. Konieczność sprawowania opieki nad niepełnosprawnym członkiem rodziny ogranicza, a w wielu wypadkach wyklucza pracę zarobkową. Krytycznie należy ocenić sytuację mieszkaniową. Cechuje ją duża skala nie zaspokojonych potrzeb mieszkaniowych i niski poziom dostępności mieszkania. Co dziesiąte gospodarstwo nie ma własnego mieszkania, przy czym ponad 40% ludności żyje w mieszkaniach przeludnionych. Około 40% zajmowanych lokali wymaga kapitalnego remontu. Tymczasem brakuje oferty pomocy w rozwiązywaniu problemu mieszkaniowego przez rodziny o niskich dochodach. Zarówno wprowadzane w tym zakresie ulgi podatkowe, jak i tworzone systemy budownictwa mieszkaniowego (na które przeznaczane są środki publiczne) kierowane są do rodzin co najmniej średniozamożnych, często posiadających już mieszkanie. Poważnym problemem stają się rosnące zaległości w opłatach związanych z użytkowaniem mieszkania, co dla coraz większej liczby rodzin oznaczać może eksmisję. W ostatnich latach ma miejsce dynamiczny rozwój świadczeń pomocy społecznej, kierowanych w zdecydowanej większości do rodzin dysfunkcyjnych. Jednocześnie formułowanych jest wiele negatywnych ocen dotyczących funkcjonowania systemu pomocy społecznej. Wskazuje to na potrzebę podjęcia badania skuteczności tego systemu oraz oceny zarówno rozmiarów świadczonej pomocy, jak i stosowanych instrumentów. PRZYPISY 38 Patrz: I. Topińska, Ubóstwo w Polsce na podstawie badań Banku Światowego, w: S. Golinowska (red.), Polska Bieda, IPiSS, Warszawa 1996. 39 Patrz I. Topińska, op. cit. 40 Patrz: A. Szukiełojć-Bieńkuńska, op. cit. 41 Dla porównania: wśród rodzin niepełnych 45,3% znajduje się poniżej minimum socjalnego oraz 4% poniżej minimum egzystencji. 42 Patrz: Rodziny wielodzietne w Polsce. Teraźniejszość i przyszłość, pod red. B. Balcerzak-Paradowskiej, IPiSS, Warszawa 1997. | ||
© Departament Spraw Rodziny |