Raport o sytuacji polskich rodzin

6.1.2. Kodeks rodzinny i opiekuńczy

Od 1 stycznia 1965 roku kodeks ten jest zasadniczym aktem prawnym regulującym problemy rodziny w polskim ustawodawstwie. Normuje problematykę zawierania i ustawania małżeństw, stosunki majątkowe między małżonkami, obowiązki alimentacyjne, pochodzenie dziecka, stosunki między rodzicami i dziećmi, instytucje przysposobienia, opieki i kurateli.
Kodeks rodzinny i opiekuńczy stanowi główną podstawę materialno-prawną orzecznictwa sądów rodzinnych, których wyodrębnienie w strukturze sądownictwa jest uzasadnione odmiennością istoty spraw rodzinnych i służy wzmocnieniu ochrony rodziny. Założeniem sądownictwa rodzinnego jest skupienie wszystkich spraw dotyczących rodziny w jednym sądzie, stąd też do właściwości sądów rodzinnych należą zarówno sprawy związane z kwestiami majątkowymi małżeństwa, jak też sprawy alimentacyjne, sprawy dotyczące pochodzenia dziecka, sprawy z zakresu władzy rodzicielskiej, wreszcie sprawy o demoralizację i czyny karalne popełnione przez nieletnich.
Ostatnie zmiany wprowadzone w 1991 roku w zakresie sądownictwa wyłączyły niektóre sprawy dotyczące stosunków rodzinnych (m.in. rozwodowe) spod kompetencji sądów rodzinnych i przekazały je wojewódzkim. Intencją ustawodawcy było zwrócenie uwagi na ważność spraw dotyczących orzekania o rozwiązaniu małżeństwa i poddanie ich jurysdykcji sądów wyższego szczebla, powołanych do orzekania w sprawach bardziej skomplikowanych i poważniejszych lub mających wyższą wartość.
Normy prawa rodzinnego utrwalają takie zasady jak: trwałość związku małżeńskiego i rodziny, równouprawnienie małżonków, dobro dziecka i równe prawa dzieci, bez względu na ich pochodzenie małżeńskie lub pozamałżeńskie.
Realizacji zasady trwałości małżeństwa powinna służyć m.in. instytucja posiedzeń pojednawczych. Poprzedzają one rozprawę rozwodową i mają na celu skłonienie małżonków do pojednania ze względu na dobro dziecka i znaczenie trwałości rodziny. Przy rozstrzyganiu wszelkich konfliktów i kwestii spornych, poczynając od ustalenia pochodzenia dziecka, aż po wykonywanie władzy rodzicielskiej obejmującej obowiązek i prawo rodziców do sprawowania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka oraz do wychowania dziecka, powinna być uwzględniana zasada dobra dziecka.
Wyniki licznych badań empirycznych wskazują, że obowiązek działania w imię dobra dziecka przy sprawach rozwodowych odgrywa niewielką rolę. Cele zwaśnionych rodziców biorą górę nad dobrem dziecka, które często staje się przedmiotem przetargów, kto da więcej i za co. 1 Z uwagi na fakt, iż skutki rozwodów dotykają corocznie około 40 tys. dzieci, 2 problem ten należałoby gruntownie rozpatrzyć i podjąć odpowiednie kroki w celu przestrzegania zasady dobra dziecka we wszelkich rozstrzyganych przez Kodeks rodzinny i opiekuńczy sprawach, w których ono uczestniczy.
Sądy rodzinne posiadają odpowiednie wyspecjalizowane organy w postaci kuratorów sądowych, kuratorskich ośrodków pracy z młodzieżą, rodzinnych ośrodków diagnostyczno-konsultacyjnych. Ich zadaniem jest udzielanie pomocy sądom we wszystkich rozpatrywanych przez nie sprawach rodzinnych.
Działalność kuratorów sądowych sprowadza się nie tylko do udzielania pomocy sądom rodzinnym w zakresie rozpatrywania spraw należących do ich właściwości rzeczowej, lecz polega również na pełnieniu funkcji związanych ze szczególną odpowiedzialnością za ochronę porządku i bezpieczeństwa publicznego w celu wychowania i resocjalizacji podopiecznych. Kuratorzy sądowi - zawodowi i społeczni - wykonują w sądach powszechnych w szczególności czynności o charakterze wychowawczo-resocjalizacyjnym i profilaktycznym, uczestniczą w sądowym postępowaniu rozpoznawczym i wykonawczym.
Podkreślenia wymaga fakt, iż począwszy od 1992 roku resort sprawiedliwości prowadzi - o czym już wspomniano - reformę kurateli sądowej, polegającą na zmianie charakteru oddziaływań ze społeczno-zawodowego na zawodowo-społeczny w celu profesjonalizacji pracy kuratorskiej. Model ten funkcjonuje w około 60% okręgów sądów wojewódzkich w Polsce i służy zwiększeniu efektywności wymiaru sprawiedliwości.
Kuratorskie ośrodki pracy z młodzieżą poprzez wzmożoną opiekę wychowawczą zabezpieczają możliwość skuteczniejszego sprawowania nadzoru nad nieletnimi. Zadaniem ośrodków jest wdrażanie podopiecznych do przestrzegania zasad współżycia społecznego, kształtowanie właściwego stosunku do nauki i pracy, a także rozwijanie uzdolnień uczestników. Tym samym ośrodki wpływają na proces optymalizacji wychowania rodzinnego.
Instytucjami chroniącymi prawa dziecka są: placówki opiekuńczo-wychowawcze, rodziny zastępcze, rodzinne domy dziecka oraz ośrodki opiekuńczo-adopcyjne, zastępujące dziecku - w razie potrzeby - naturalne środowisko rodzinne.
W rozważaniach na temat istniejących aktów prawnych dotyczących rodziny i jej ochrony należy podkreślić, iż ich treść nie budzi zastrzeżeń. Można natomiast poddać w wątpliwość sposoby ich wdrażania oraz konsekwencje z nich wynikające.
Jako jeden z przykładów może służyć wspomniana wcześniej instytucja posiedzeń pojednawczych, która poprzedza sprawy o rozwód. Jej zadaniem jest przekonanie kandydatów do pojednania o zasadności zaniechania dalszych starań o rozwód poprzez wskazanie pozytywnych, w szczególności dla dzieci, składników ich wspólnego pożycia oraz negatywnych konsekwencji płynących z rozpadu rodziny.
Tymczasem z praktyki wiadomo, że przedmiotowe, a nie osobowe podejście do tej kwestii mediatorów, często również ich niewystarczające przygotowanie do prowadzenia mediacji i warunki, w jakich się ona odbywa, są z góry skazane na niepowodzenie. Stąd należałoby rozważyć celowość wprowadzenia udziału psychologów w posiedzeniu pojednawczym.
Liczne kontrowersje budzą również pojawiające się propozycje nowelizacji Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego oraz Kodeksu postępowania cywilnego. Jedną z nich był pomysł Parlamentarnej Grupy Kobiet dotyczący skreślenia zapisu o trwałości i zupełności rozkładu pożycia małżeńskiego jako przesłanki rozwodu oraz postulat zmian profilu posiedzenia pojednawczego. 3 Pierwsza z propozycji zmierzała do uznania rozpadu rodziny jedynie na podstawie oświadczenia małżonków o rozkładzie ich wzajemnego pożycia (rozwód na życzenie). Z empirycznych badań nad uwarunkowaniami rozwodów przeprowadzonych przez GUS 4 wynika jednoznacznie, iż wielu rozwiedzionych małżonków żałuje decyzji o rozwodzie i podkreśla brak odpowiedniej dojrzałości (często wpływ silnych emocji) w momencie ich podejmowania, co potwierdza zasadność poważnego traktowania instytucji pojednania w procesie ratowania rodziny przed rozpadem.

PRZYPISY

1 Bardzo bogata wiedza empiryczna na powyższy temat jest zawarta w publikacji W. Stojanowskiej, Ochrona dziecka przed negatywnymi skutkami konfliktu między jego rodzicami, Wyższa Szkoła Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej, Warszawa 1997 oraz inne opracowania Autorki.
2 Dane dotyczące liczby dzieci oraz ich wieku w małżeństwach rozwodzących się zostały przedstawione w rozważaniach na temat procesu rozpadu rodzin w rozdziale 1.
3 Szerzej patrz: Małżeństwo w prawie świeckim i w prawie kanonicznym. Materiały Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej zorganizowanej w dniach 12 i 13 maja 1994 roku w Katowicach, praca zbiorowa pod red. B. Czecha, Instytut Wymiaru Sprawiedliwości, Ośrodek Terenowy przy Sądzie Wojewódzkim w Katowicach, Katowice 1996.
4 Patrz: M. Kuciarska-Ciesielska, G. Marciniak, J. Paradysz, Rozpad małżeństw w Polsce - przyczyny i skutki, GUS, Warszawa 1993.





Dokumenty

© Departament Spraw Rodziny