Raport o sytuacji polskich rodzin

6.2. Akty prawa międzynarodowego

Przepisy prawa polskiego odpowiadają na ogół ideom zawartym w postanowieniach konwencji międzynarodowych zarówno w warstwie norm uniwersalnych, od dawna funkcjonujących w polskim ustawodawstwie, jak i w nowo stanowionych z inspiracji prawa międzynarodowego.
Liczne konwencje i pakty międzynarodowe, traktujące o szeroko rozumianych prawach człowieka w różnych konfiguracjach polityczno-ekonomicznych i rolach społecznych, wyznaczają modelowe rozwiązania na rzecz człowieka jako członka społeczności, w tym jako członka rodziny. Dokumenty te, nie zawierające w swych nazwach (tytułach) pojęcia rodziny, w znaczącym zakresie uwzględniają implikacje stanowionych przez siebie praw dla jej funkcjonowania. Można wykazać to na przykładzie dwóch ratyfikowanych przez Polskę konwencji, tj. Konwencji o Prawach Dziecka i Konwencji o Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Kobiet.

6.2.1. Konwencja o Prawach Dziecka

Konwencja o Prawach Dziecka została ratyfikowana przez Polskę 7 czerwca 1991 roku. Formułuje ona definicję dziecka, akcentując jego podmiotowość i osobowość. Niemal ze wszystkich przepisów Konwencji wynika zasada nadrzędności kryterium dobra dziecka. Art. 3, ust. 1 postanawia, że "we wszystkich działaniach dotyczących dzieci podejmowanych przez publiczne lub prywatne instytucje opieki społecznej, sądy, władze administracyjne lub ciała ustawodawcze, sprawą nadrzędną będzie najlepsze zabezpieczenie interesu dziecka".
Powyższy artykuł należy rozpatrywać łącznie z preambułą, która powołując się na fragment Deklaracji Praw Dziecka uzasadnia konieczność priorytetowego traktowania dobra dziecka. W preambule jest też zawarte stwierdzenie, że dziecko z uwagi na swoją niedojrzałość fizyczną oraz umysłową wymaga szczególnej opieki i troski, w tym właściwej ochrony
państwa zarówno przed, jak i po urodzeniu.
Art. 3 zobowiązuje państwa-strony do działania na rzecz zapewnienia dziecku w takim stopniu ochrony i opieki, w jakim jest to konieczne dla jego dobra, mając na względzie prawa i obowiązki rodziców dziecka, opiekunów prawnych lub innych osób prawnie za nie odpowiedzialnych.

W art. 9 Konwencja zawiera postanowienia regulujące relacje między interesami dziecka oraz jego rodziców. Wspomniany artykuł zapewnia,
że dziecko nie może być oddzielone od rodziców wbrew ich woli, chyba że takie oddzielenie jest konieczne ze względu na najlepiej pojęte interesy dziecka. Decyzję o oddzieleniu mogą podjąć, zgodnie zobowiązującym prawem oraz stosownym postępowaniem, kompetentne władze, podlegające nadzorowi sądowemu.
W ust. 3 wspomniany art. 9 podkreśla wyraźnie priorytet interesów dziecka w stosunku do jego rodziców. Utrzymywanie regularnych stosunków osobistych i bezpośrednich kontaktów z obojgiem rodziców jest prawem dziecka, a nie jego rodziców i prawo to może być ograniczone jedynie ze względu na dobro dziecka.

W art. 18 Konwencja wyraźnie zobowiązuje rodziców do wspólnej odpowiedzialności za wychowanie i rozwój dziecka, które powinny stanowić przedmiot ich największej troski. Jednocześnie postanowienia tego artykułu jednoznacznie chronią dziecko przed przedmiotowym traktowaniem go przez rodziców. Wspomniany artykuł odnosi się w szczególności do rodzin patologicznych, w których rodzice kosztem dziecka próbują realizować swoje własne cele. Wówczas konieczne jest zastosowanie środków korygujących postawę rodziców lub odseparowanie dziecka od rodziców.

Odniesienie postanowień prawa polskiego do wspomnianych przepisów Konwencji o Prawach Dziecka daje podstawy do podkreślenia następujących kwestii.
W prawie polskim, podobnie jak w konwencji, nie określono terminu "dobro dziecka". Brak podstawowej definicji stwarza możliwość podejmowania przez sąd dowolnej decyzji, nie zawsze zgodnej z nadrzędnym dobrem dziecka. W rozważaniach dotyczących definicji dobra dziecka warto przytoczyć propozycję W. Stojanowskiej, według której termin "dobro dziecka" w rozumieniu przepisów prawa rodzinnego oznacza kompleks wartości o charakterze moralnym i materialnym niezbędnych do zapewnienia prawidłowego rozwoju fizycznego i duchowego dziecka oraz do należytego przygotowania go do pracy odpowiednio do jego uzdolnień, przy czym wartości te są zdeterminowane przez wiele różnorodnych czynników, których struktura zależy od treści stosowanej normy prawnej i konkretnej, aktualnie istniejącej sytuacji dziecka, zakładając zbieżność tak pojętego "dobra dziecka" z interesem społecznym. 7
Z przeglądu przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego zawierających termin "dobro dziecka" wynika, że przepisy te regulują kwestie związane z władzą rodzicielską, przysposobieniem, opieką nad małoletnim i rozwodem. We wszystkich postanowieniach chodzi przede wszystkim o zagrożenie nieprawidłowym sprawowaniem władzy przez rodziców i osiągnięcie celu w postaci prawidłowego rozwoju fizycznego i duchowego dziecka.
W prawie polskim na podkreślenie zasługuje zakaz udzielania rozwodu, jeśli w jego wyniku mogłoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków (art. 56, ust. 2, k.r.o.). Niestety, wiele przesłanek wskazuje na to, że postanowienie to jest w postępowaniu rozwodowym często pomijane.
O ochronie dziecka orzeka również Kodeks postępowania cywilnego. Art. 436 tego Kodeksu przewiduje obowiązek przeprowadzania w każdej sprawie o rozwód postępowania pojednawczego z wyraźnym odwołaniem się do kryterium "dobra dziecka".
Według postanowień Konwencji odpowiedzialność za dziecko ponosi - obok rodziców - również państwo. Odpowiedzialność państwa ma charakter subsydiarny. Z jednej strony subsydiarność wyraża się w działaniach ustawodawczych i administracyjnych, które mają zapewnić dziecku takie dobra, jakich rodzice nie są w stanie zapewnić. Należą do nich: ochrona zdrowia, szkolnictwo, zabezpieczenie praw socjalnych, pomoc udzielana rodzicom w sprawowaniu obowiązków względem dzieci, jak też nadzór nad prawidłowym ich wykonywaniem. Z drugiej strony państwo jest zobowiązane do zastąpienia rodziców w przypadku ich śmierci lub nieprawidłowego wypełniania obowiązków względem dziecka. Według postanowień art. 20 Konwencji o Prawach Dziecka obowiązkiem państwa w takiej sytuacji jest ustanowienie opiekuna prawnego, umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej lub w placówce opiekuńczo-wychowawczej.
Istotną kwestią jest nakaz zawarty w art. 19 Konwencji, który zobowiązuje państwo do podejmowania wszelkich właściwych kroków w dziedzinie ustawodawczej, administracyjnej, socjalnej oraz wychowawczej dla ochrony dziecka przed wszelkimi formami przemocy fizycznej bądź psychicznej krzywdy lub nadużyć, zaniedbania bądź złego traktowania lub wyzysku, w tym wykorzystywania seksualnego, dzieci pozostających pod opieką rodziców, opiekunów prawnych lub innych osób sprawujących opiekę nad dzieckiem.
W ust. 2 tego artykułu zawarte jest wezwanie do podejmowania skutecznych działań w celu stworzenia programów socjalnych dla realizacji pomocy dziecku oraz osobom sprawującym nad nim opiekę, jak również innych form działań prewencyjnych dla ustalania, informowania, wszczynania i prowadzenia śledztwa oraz ewidencji wszelkich przypadków niewłaściwego traktowania dzieci, a tam gdzie jest to konieczne - również ingerencję sądu.

W art. 6 Konwencji w sposób ogólny został nałożony na państwo obowiązek zapewnienia w możliwie maksymalnym zakresie warunków życia i rozwoju dziecka. Sprecyzowane zostało prawo dziecka do najwyższego poziomu zdrowia i udogodnień w zakresie leczenia chorób oraz rehabilitacji zdrowotnej. Na straży tego prawa stoi państwo, zapewniając udzielanie koniecznej pomocy oraz opiekę zdrowotną wszystkim dzieciom, ze szczególnym uwzględnieniem rozwoju podstawowej opieki zdrowotnej (art. 24).

Zawarte w art. 28 prawo dziecka do nauki oparte zostało na zasadzie równych szans. Realizacja tego prawa powinna następować m.in. poprzez obowiązkowe i bezpłatne nauczanie podstawowe dla wszystkich oraz poprzez wykorzystywanie wszystkich właściwych środków umożliwiających każdemu dziecku dostęp do różnorodnych form szkolnictwa średniego (ogólnokształcącego i zawodowego) oraz wyższego.
Realizacji praw dziecka do wypoczynku i czasu wolnego, do uczestnictwa w zabawach i zajęciach rekreacyjnych, w życiu kulturalnym i artystycznym powinno sprzyjać tworzenie przez państwo odpowiednich warunków dla działalności kulturalnej, artystycznej oraz w zakresie wykorzystywania czasu wolnego.

Konwencja zobowiązuje państwo, aby zarówno przez odpowiednie ustawodawstwo, jak i na drodze prorodzinnej polityki prawnej, społecznej oraz gospodarczej umożliwiało urzeczywistnienie prawa dziecka do życia i rozwoju w rodzinie. Państwo powinno szanować prawo, obowiązek i wspólną odpowiedzialność obojga rodziców za dziecko i jego rozwój oraz zapewnić im pomoc w wykonywaniu tych obowiązków przez rozwój instytucji w zakresie opieki nad dziećmi.
W dokumencie ratyfikacyjnym Polska złożyła zastrzeżenia do art. 7 (odnoszącego się do kwestii prawa dziecka przysposobionego do poznania rodziców naturalnych) i art. 38 (dotyczącego określenia dopuszczalnej granicy wieku powoływania do służby wojskowej). Zgłoszono także deklarację do art. 12-16 i art. 24 ust. 2 lit. f. W ostatnim czasie podjęto jednak kroki w celu wycofania przez Polskę wyżej wymienionych zastrzeżeń i deklaracji. Do Sejmu w 1997 roku wpłynął projekt uchwały w tej sprawie, uznający za celowe wycofanie przez RP zastrzeżenia do art. 38 ( z uzasadnieniem, że polskie prawo w pełni realizuje postanowienia tego atykułu i nie wymaga żadnej zmiany) oraz deklaracji do art. 12, 13, 14,
16 i art. 24 ust. 2 lit. f. Konwencji (albowiem wycofanie tych deklaracji nie wpłynie na skuteczność obowiązków rodzicielskich ani też na konieczność dokonywania zmian w prawie krajowym).
W marcu 1997 roku złożono również wniosek ratyfikacyjny w celu przystąpienia Polski do Europejskiej Konwencji dotyczącej wykonywania praw dziecka.

PRZYPISY

7 Patrz: W. Stojanowska, Ochrona dziecka..., op. cit., s. 25.





Dokumenty

© Departament Spraw Rodziny