|
|
Raport o sytuacji polskich rodzinPodsumowanieRodzina jest podstawą struktury społecznej w wymiarze uniwersalnym i od jej zwartości i dojrzałości zależy siła społeczeństwa oraz funkcjonowanie państwa. Tylko rodzina może zapewnić optymalne warunki odnowy pokoleń oraz ich biologicznego, psychologicznego i społecznego rozwoju. Przystosowanie się rodzin do funkcjonowania w warunkach gospodarki rynkowej jest trudne. Wzrasta znaczenie czynników różnicujących warunki bytu rodzin: problem mieszkaniowy, bezrobocie, zakres dostępności usług, brak odczuwalnej poprawy poziomu życia wielu rodzin i w związku z tym obniżenie poczucia bezpieczeństwa. W tej sytuacji trudno mówić, że wysiłki, podejmowane w celu ochrony rodzin najbiedniejszych równoważą odczuwane trudności. Znaczna część rodzin boryka się z trudnościami w dostosowaniu do życia w nowych warunkach, ograniczając swoje potrzeby. Osłabieniu uległy też czynniki integrujące rodzinę jako grupę społeczną. Wynika to zarówno ze wzrostu konfliktowości będącej następstwem trudnych warunków ekonomicznych, jak również z migracji, niepewności jutra i innych czynników. Konsekwencją tej sytuacji jest między innymi spadkowa tendencja do zawierania małżeństw oraz obniżenie dynamiki prokreacji, przez co zahamowany został przyrost populacji ogólnej. Od 1989 roku poziom dzietności nie zapewnia prostej zastępowalności pokoleń, co jest uwarunkowane zarówno przyczynami obiektywnymi, jak i subiektywnymi. Do przyczyn obiektywnych należy wysoki rozpad małżeństw we wczesnym okresie ich trwania, a więc w fazie kształtowania się wielkości rodziny. Jest on spowodowany głównie rozwodami. W wielu przypadkach wczesny rozpad małżeństwa utrudnia i opóźnia realizację planów prokreacyjnych. Do ważnych przyczyn niskiej dzietności polskich rodzin należą warunki materialne i mieszkaniowe. Dlatego ważnym zadaniem państwa winna być polityka popierająca trwałość małżeństwa, a jednocześnie umożliwiająca kobietom realizowanie macierzyństwa. Kolejne lata okresu transformacji przynoszą sukcesywną poprawę sytuacji gospodarczej. Znajduje to odzwierciedlenie także w poprawie warunków bytu rodzin. Wzrasta poziom realnych dochodów i wydatków gospodarstw domowych, poprawia się ich zasobność. Nie jest to jednak jeszcze zjawisko powszechne i wiele rodzin nadal boryka się z ogromnymi trudnościami życiowymi. Trudności te w największym stopniu dotykają rodzin wielodzietnych, niepełnych oraz rodzin z osobami niepełnosprawnymi. W rodzinach tych częściej niż w pozostałych występuje problem bezrobocia. Bezrobocie i wielodzietność należą do głównych przyczyn trudnej sytuacji materialnej rodzin. One w szczególności stanowią przyczynę pogłębiania się różnic społeczno-ekonomicznych. Podkreślenia wymaga fakt, że blisko 40% młodego pokolenia wychowuje się w rodzinach wielodzietnych, najbardziej zagrożonych ubóstwem. Inwestowanie więc w rozwój "kapitału ludzkiego" musi mieć na uwadze sytuację tych rodzin. Rodziny te, jak i inne z obszaru niskich dochodów, charakteryzują się niskim poziomem wykształcenia ich dorosłych członków, co pociąga za sobą większe niż u osób lepiej wykształconych problemy z aktywnością zawodową i społeczną. Podobne problemy mogą być udziałem również dzieci z tych rodzin ze względu na ich niższą pozycję społeczną. Miarą rozwoju społeczeństwa jest stopień jego uczestnictwa w kulturze. Od 1994 roku obserwuje się w tym zakresie tendencję do zahamowania i ustabilizowania trendów spadkowych. W dalszym ciągu istnieje jednak zagrożenie dla rozwoju uczestnictwa w kulturze ze względu na rozwarstwienie społeczeństwa. Uczestniczeniu w życiu kulturalnym sprzyja wzrost poziomu zamożności społeczeństwa oraz wyższy poziom wykształcenia. Troski wymaga stan zdrowia rodziny. Jest on zdeterminowany czynnikami cywilizacyjnymi, nieracjonalnym stylem życia wielu rodzin, jak również procesem starzenia się społeczeństwa. Zwiększenie skuteczności profilaktyki oraz upowszechnianie "zdrowego stylu życia" jest warunkiem niezbędnym dla poprawy tego stanu oraz zmniejszenia wydatków na ochronę zdrowia zarówno z budżetów domowych, jak i budżetu państwa. Za pilne należy uznać wdrażanie reformy systemu ochrony zdrowia, odpowiadającego potrzebom i oczekiwaniom społecznym. Znaczna część rodzin jest pozbawiona możliwości zaspokojenia tak elementarnej potrzeby, jaką jest posiadanie mieszkania. Wywołuje to szereg negatywnych społecznie zjawisk, jak np. przeludnienie mieszkań, wspólne zamieszkiwanie odrębnych gospodarstw domowych, co rodzi konflikty, napięcia, ale także jest ograniczeniem w powstawaniu nowych rodzin, w podejmowaniu decyzji o liczbie potomstwa. Brak mieszkań ogranicza także mobilność przestrzenną ludności i utrudnia likwidację strukturalnego bezrobocia. Zasadniczą przyczyną złej sytuacji mieszkaniowej jest relatywnie niski poziom dochodów przeważającej części rodzin w stosunku do wysokich cen mieszkań oraz kosztów ich utrzymania. Poprawa tej sytuacji zależy od postępu w reformowaniu sfery mieszkaniowej, w tym także skali zasilania ze środków publicznych. Tymczasem brakuje spójnej, klarownej polityki wobec rodziny. Dotychczasowe rozwiązania na rzecz rodziny wywodzą się w większości z zasady opiekuńczości państwa, nie zaś z zasady pomocniczości. Przejawia się to w funkcjonowaniu różnorodnych świadczeń o charakterze socjalnym, co w powiązaniu z nadmiernie rozbudowanym zakresem zniżek i ulg w systemie podatkowym stwarza wrażenie szerokiej oferty pomocy skierowanej do rodziny. Świadczenia pieniężne, najczęściej na bardzo niskim poziomie, kierowane są do rodzin o najniższych dochodach, nie chroniąc tym samym rodzin zagrożonych ubóstwem. Świadczenia te niewątpliwie pomagają rodzinom, które znalazły się w trudnej sytuacji życiowej, jednak w większości przypadków nie motywują do podjęcia działań w celu usamodzielnienia się. Zniżki i ulgi obowiązujące w systemie podatkowym tę rolę spełniają, ale faktycznie korzystają z nich w większej mierze rodziny lepiej sytuowane, które mogą sobie pozwolić na poniesienie określonych wydatków na inne niż podstawowe dobra. Istniejący system ulg podatkowych przyczynia się w rezultacie do narastania materialnego rozwarstwienia społeczeństwa i nie służy w praktyce poprawie warunków życia rodzin z niskimi dochodami. Wtakiej sytuacji istnieje realne zagrożenie utrwalania się ubóstwa jednych rodzin oraz dołączenia do tej strefy innych. Jednym z najbardziej istotnych zadań polityki rodzinnej państwa powinno być stwarzanie warunków wyrównywania szans poszczególnych typów rodzin. Dochody z pracy - najemnej lub na własny rachunek - powinny dawać rodzinom możliwość utrzymania się. Jednak wspieraniu indywidualnej zapobiegliwości i przezorności musi towarzyszyć ochrona rodzin najsłabszych ekonomicznie i społecznie. Konieczny jest, szczególnie w rodzinach najuboższych, wzrost dochodów i ograniczenie dominacji tzw. wydatków sztywnych, związanych.z wyżywieniem i utrzymaniem mieszkania. Utrzymanie ich dotychczasowego poziomu oznacza istotne ograniczenie popytu tych rodzin i stanowi zagrożenie dla ich rozwoju. Trudna sytuacja rodzin wiejskich wskazuje na potrzebę podjęcia bardzo pilnych decyzji mających na celu przeciwdziałanie rozszerzaniu się sfery biedy na wsi. Transformacji ekonomicznej towarzyszą także negatywne zjawiska w postawach i zachowaniach społecznych. Jednym z nich jest nasilająca się agresja i przemoc. Budzi ona szczególny niepokój, ponieważ jej autorami są coraz częściej dzieci i młodzież. Podejmowane inicjatywy na rzecz zapobiegania przestępstwom nieletnich nie dają jak dotąd zadowalających wyników. Mimo zachodzących zmian i przewartościowań, jakie niesie ze sobą rozwój współczesnej cywilizacji, rodzina pozostaje nadal najważniejszym źródłem kształtowania ludzkiej osobowości. Dlatego państwo i instytucje społeczne powinny, zgodnie z zasadą pomocniczości, wesprzeć pokolenie młodych Polaków, by mogło ono żyć zgodnie z akceptowanym przez siebie porządkiem moralnym, a nie tylko liczyć się z nim czy go tolerować. System wartości i norm wynikający z przekonań oraz wymiaru duchowego i religijnego pomaga młodym ludziom w samowychowaniu i samokontroli. Działania na rzecz rodziny powinny zapewniać jej właściwą rangę w społeczeństwie. Uznania wymaga faktyczna rola rodziny zarówno w wychowaniu młodego pokolenia, jak i kształtowaniu jego postaw moralnych, obywatelskich, relacji między pokoleniami. Ta ostatnia kwestia nabierać będzie coraz większego znaczenia na skutek postępującego procesu starzenia się społeczeństwa polskiego. Ważną rolę w tym względzie powinny odegrać środki masowego przekazu, coraz silniej wpływające na kształtowanie świadomości społeczeństwa w różnych sferach życia. Mówiąc o ich roli w kształtowaniu postaw i zachowań dzieci i młodzieży, należy zwrócić uwagę na łatwy i częsty kontakt z negatywnymi obrazami prezentowanymi w filmach i czasopismach. Wdzierają się one często bardzo agresywnie w delikatną, nie do końca ukształtowaną i zdolną do krytycznej oceny świadomość młodego człowieka, kształtując w nim obraz oparty na instrumentalnym i przedmiotowym traktowaniu człowieka. Powszechny i łatwy dostęp do produkcji pokazującej przemoc i pornografię wymaga stanowczej weryfikacji istniejących rozwiązań administracyjnych i prawnych. Doświadczenia krajów zachodnich potwierdzają, do jakich negatywnych konsekwencji prowadzi liberalizacja w tym zakresie. W realizację polityki na rzecz rodziny powinny czynnie włączyć się także organy samorządowe wszystkich szczebli oraz organizacje pozarządowe, których aktywność może być skuteczniejsza ze względu na lepsze rozeznanie lokalnych problemów. Zaprezentowana w Raporcie diagnoza stanu rodzin nie jest pełna z uwagi na istniejący brak wiarygodnych danych w wielu kwestiach dotyczących rodziny. Konieczne będzie podejmowanie badań empirycznych, szczególnie w zakresie nowych zjawisk dotyczących rodziny, w tym także - badania wpływu zanieczyszczeń środowiska na stan zdrowia i warunki życia rodzin. Pogłębienia wymaga również analiza stanu terytorialnego zróżnicowania sytuacji rodzin. Dla uzyskania pełnego obrazu polskiej rodziny konieczne jest także przeprowadzenie kompleksowych badań nad sytuacją rodzin polskich za granicą. Raport stanie się podstawą dalszych prac Międzyresortowego Zespołu do Spraw Opracowania Polityki Prorodzinnej Państwa prowadzących do wypracowania zasadniczego dokumentu, w którym zostanie określony program polityki prorodzinnej państwa. | ||
© Departament Spraw Rodziny |