Raport o sytuacji polskich rodzin

Rozdział 2
Kondycja finansowa i mieszkaniowa rodzin

2.1. Sytuacja dochodowa gospodarstw domowych

Sytuacja dochodowa rodziny określa nie tylko poziom konsumpcji dóbr i usług, ale także od niej zależy poczucie stabilizacji i bezpieczeństwa rodziny w różnych dziedzinach jej życia.


2.1.1. Aktywność zawodowa i bezrobocie

Praca zawodowa stanowi jeden z najbardziej istotnych elementów życia rodzinnego determinujących postawy i zachowania dorosłych. W sposób pośredni oddziałuje ona również na postawy i zachowania dzieci w rodzinie, kształtując ich system wartości, ocen, wpływając na kontakty z rówieśnikami. Szczególnie ujemny wpływ na funkcjonowanie rodziny ma bezrobocie, którego skutki obejmują nie tylko osoby dorosłe, bezpośrednio nim dotknięte, ale także członków ich rodzin. Wyraża się to między innymi stopniowym ograniczaniem konsumpcji, rezygnacją z wielu życiowych aspiracji, w tym także materialnych, oraz minimalizowaniem, a częściej eliminacją potrzeb wyższego rzędu. Zjawiska te stają się coraz bardziej dotkliwe w powiązaniu z narastającymi dysproporcjami w poziomie życia polskich rodzin oraz ograniczeniami w sferze życia społecznego, komercjalizacją usług placówek o charakterze edukacyjnym, kulturalnym czy opiekuńczo-wychowawczym.
Głównym źródłem utrzymania gospodarstw domowych jest praca najemna: w pierwszej połowie 1997 roku utrzymywało się z niej około 43,5% rodzin. Praca na własny rachunek poza rolnictwem stanowiła w tym okresie najważniejsze źródło utrzymania dla około 7% rodzin, a praca we własnym gospodarstwie rolnym - dla ponad 6%. Ponad połowa gospodarstw domowych utrzymywała się tylko z jednego źródła dochodów. Około 45% gospodarstw czerpało je przynajmniej z dwóch źródeł. ¹
Rozwój po 1990 roku nowego sektora prywatnego rozszerzył liczebnie grupę gospodarstw utrzymujących się głównie bądź dodatkowo "zpracy na swoim", co przejawiło się wzrostem znaczenia tego źródła utrzymania w ogólnych dochodach. W 1997 roku w porównaniu z rokiem 1993 udział dochodów z pracy na własny rachunek poza rolnictwem wzrósł w łącznych dochodach każdej grupy gospodarstw domowych.
Dla większości rodzin jednak podstawowym źródłem dochodów jest i będzie praca najemna i pochodzące z tego tytułu wynagrodzenia. Dlatego nie bez znaczenia dla sytuacji gospodarstw domowych jest prowadzona przez państwo w warunkach gospodarki rynkowej polityka płac.
Obecnie obejmuje ona:
- kształtowanie płacy minimalnej,
- regulację kształtowania wzrostu płac,
- określenie poziomu płac w państwowej sferze budżetowej.

Płaca minimalna stanowi kwotę wynagrodzenia, poniżej którego nie można opłacać pracownika zatrudnionego w pełnym wymiarze czasu pracy. Stosowana jest zarówno w sektorze państwowym, jak i prywatnym, a jej poziom negocjuje i ustala zespół, w skład którego wchodzą reprezentanci rządu, związków zawodowych, pracodawców oraz eksperci. Ustalanie najniższego wynagrodzenia jest jednym z elementów realizacji prawa pracownika do godziwego wynagrodzenia (art. 13 Kodeksu pracy). Na przestrzeni lat 1993-1998 wzrost najniższego wynagrodzenia był wyższy niż wzrost cen towarów i usług konsumpcyjnych, co pozwoliło zachować, a nawet podwyższyć wartość realną tego wynagrodzenia.
Według badań Głównego Urzędu Statystycznego dotyczących zatrudnienia w gospodarce narodowej według wysokości wynagrodzenia, odsetek osób otrzymujących najniższe wynagrodzenie kształtował się w latach 1993-1996 w granicach od 2,8% (w 1994 r.) do 4% (w 1993 i 1995 r.) ogółu zatrudnionych w gospodarce narodowej. W 1996 roku najniższe wynagrodzenie otrzymywało o koło 270 tysięcy osób, tj. 3,6% ogółu zatrudnionych.

TABLICA 2.1. Dynamika najniższego wynagrodzenia oraz przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego na tle dynamiki cen towarów i usług konsumpcyjnych (rok poprzedni = 100)

W pierwszej połowie 1997 roku około 7% gospodarstw domowych nie miało stałego źródła dochodów. Częściej stałego źródła dochodów pozbawione były gospodarstwa na wsi (ok. 10%) niż w miastach (ok. 6%).

Negatywnym skutkiem zmiany systemu ekonomicznego okazało się pogorszenie sytuacji na rynku pracy. Współczynnik aktywności zawodowej ludności obniżył się z blisko 62% w listopadzie 1992 roku do około 58% w listopadzie 1996 roku. W latach 1990-1993 liczba bezrobotnych gwałtownie rosła, osiągając w lipcu 1994 roku blisko 3 mln. Od roku 1994 zmniejsza się liczba zarejestrowanych bezrobotnych. Pomimo to bezrobocie jest nadal bardzo duże (w 1997 r. ponad 1,8 mln osób) i znaczna liczba rodzin polskich ciągle doświadcza jego skutków. W gospodarstwach domowych z osobą bezrobotną żyło blisko 7 mln osób, z czego bezrobotni stanowili 30,5%. W jednej trzeciej gospodarstw nie było ani jednej osoby pracującej, tylko bezrobotni i bierni zawodowo. Bezrobocie rodziców oznacza spadek dochodów rodziny lub ich całkowity brak po ustaniu prawa do zasiłku dla bezrobotnych. Wywołuje to poważne zaburzenia w realizacji funkcji ekonomicznej, wychowawczej i emocjonalnej rodziny.
Z oceny skali bezrobocia w gospodarstwach domowych ² wynika, iż w 1995 roku 14,6% miało w swoim składzie osobę bezrobotną. W co ósmym gospodarstwie bezrobotne były 2 osoby lub więcej. Ponad 70% gospodarstw domowych z osobą bezrobotną znajdowało się w miastach, gdzie stanowiły one 15,3% ogółu miejskich gospodarstw domowych.
Bezrobotni zajmują w gospodarstwach domowych zróżnicowaną pozycję. Co piąty bezrobotny był głową gospodarstwa domowego, prawie 37% to bezrobotni współmałżonkowie, kolejne 38% to córki i synowie (synowe i zięciowie).
Odsetek gospodarstw domowych z osobą bezrobotną, podobnie jak stopa bezrobocia, jest zróżnicowany przestrzennie. W województwach koszalińskim i suwalskim gospodarstwa z osobą bezrobotną stanowiły ponad 26% ogółu gospodarstw domowych. Podkreślić należy, że we wszystkich województwach (z wyjątkiem warszawskiego) odsetek gospodarstw domowych z osobą bezrobotną przekraczał 10%.

TABLICA 2.2. Bezrobocie w Polsce w latach 1990-1997 (stan z 31 XII)

Źródło: 1. Bezrobocie rejestrowane w Polsce, G U S .
2. Informacje o stanie i strukturze bezrobocia, KUP.

W 1996 roku fakt bezrobocia powodował obniżenie dochodów rodziny przeciętnie o ponad 33% (w 1995 r. - ponad 32%). Największy spadek dochodów z tytułu obecności w gospodarstwie osób bezrobotnych odnotowano u emerytów i rencistów oraz w gospodarstwach pracowników (odpowiednio o 35% i ponad 31%).
W ogólnej liczbie gospodarstw z osobami bezrobotnymi udział dochodów z pracy (łącznie: praca najemna, w użytkowanym gospodarstwie rolnym i na własny rachunek) był o około 13 punktów procentowych niższy niż w gospodarstwach, w których nie było bezrobotnych. W rodzinach emerytów i rencistów utrzymujących się głównie ze świadczeń emerytalno-rentowych bezrobocie wywoływało w tym samym czasie obniżenie udziału wymienionych świadczeń o 23,5 pkt.

Szczególnie niepokojące zjawiska na rynku pracy, których wpływ na sytuację rodzin jest niezmiernie dotkliwy, to:

* znaczny udział osób bezrobotnych zarejestrowanych w grupie wieku do 34 lat (ok. 59% ogółu zarejestrowanych bezrobotnych), który jest okresem zawierania związków małżeńskich, rozwoju rodziny,
* znaczny (i wciąż rosnący) udział osób długotrwale bezrobotnych, pozostających bez pracy powyżej 12 miesięcy - ponad 44%,
* bardzo wysoki poziom udziału osób nie posiadających prawa do zasiłku dla bezrobotnych - 69,5%,
* znaczny udział bezrobotnych kobiet - ponad 60% - w stosunku do ogółu bezrobotnych.

Na wsi problem bezrobocia przyjął inny jakościowo wymiar i charakter aniżeli w mieście. Również sytuacja na rynku pracy mieszkańców wsi okazała się diametralnie różna od sytuacji ludności miejskiej, przede wszystkim z uwagi na niewielką liczbę podmiotów gospodarczych tworzących wiejski rynek pracy, zubożenie wsi ograniczające zakres działalności gospodarczej i handlowej oraz niski poziom wykształcenia i kwalifikacji zawodowych ludności wiejskiej. Czynniki te spowodowały, że bezrobocie na wsi jest zjawiskiem bardziej trwałym i zarazem trudniejszym do ograniczenia.

Poziom bezrobocia rejestrowanego na wsi według danych Krajowego Urzędu Pracy obejmujących ludność bezrolną i rolniczą w gospodarstwach do 2 ha przeliczeniowych (zgodnie z przepisami obowiązującymi do 1997 r. tylko te osoby posiadały status bezrobotnego ³ ) przedstawia się następująco:

TABLICA 2.3. Liczba osób bezrobotnych zamieszkałych na wsi

Źródło: Informacje o stanie i strukturze bezrobocia, biuletyny KUP.

Wśród bezrobotnych zamieszkałych na wsi w grudniu 1997 roku 586,4 tys. osób, tj. 69,5% nie posiadało prawa do zasiłku. W listopadzie 1997 roku, według wyników badania Aktywności Ekonomicznej Ludności, bezrobotni na wsi poszukujący pracy od 7 do 12 miesięcy stanowili blisko 24% ogółu bezrobotnych, a powyżej 12 miesięcy aż ponad 30%.
Złą sytuację zatrudnieniową na wsi pogłębia fakt istnienia znacznego bezrobocia ukrytego w rolnictwie. Co prawda liczba zarejestrowanych bezrobotnych posiadających gospodarstwo rolne wynosiła w tym okresie zaledwie 34,9 tys. osób, w tym około 46% stanowili mężczyźni. Jednocześnie według wyników powszechnego spisu rolnego w 1996 roku bezrobocie ukryte w rolnictwie indywidualnym szacowane jest na blisko 738 tys. osób (mężczyźni - ok. 412 tys., kobiety - ok. 326 tys.). Bezrobocie to stanowiło ponad 19% ogółu osób pracujących wyłącznie lub głównie w indywidualnym gospodarstwie rolnym. Uwzględniając działki rolne, zjawisko bezrobocia ukrytego w rolnictwie szacuje się na poziomie 917 tys. osób całkowicie lub częściowo zbędnych.

Odrębnym zjawiskiem na wiejskim rynku pracy jest bezrobocie wśród pracowników najemnych, pracujących uprzednio w sektorze rolnictwa państwowego. Z punktu widzenia możliwości ograniczania bezrobocia w tej grupie osób, problemem jest nie tyle liczba osób pozostających bez pracy, co koncentracja tego bezrobocia zarówno w skali lokalnej, jak i wojewódzkiej (głównie w województwach północnych i zachodnich). Charakterystyczne dla tej grupy bezrobotnych jest długotrwałe pozostawanie bez pracy więcej niż jednego członka rodziny. Sprawia to, że sytuacja życiowa tych rodzin jest szczególnie trudna i złożona oraz stanowi ogromne zagrożenie dla ich rozwoju.

PRZYPISY

1 Patrz: Warunki życia ludności w 1997 r. Wstępna analiza wyników badania ankietowego, GUS, Warszawa 1998.
2 Tendencje zmian struktur ludności, gospodarstw domowych i rodzin w latach 1988-1995, GUS, Warszawa 1998.
3 Począwszy od 1997 r. - w przypadku działów specjalnych produkcji rolnej w rozumieniu przepisów podatkowych do 2,6 ha przeliczeniowego (ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. o zmianie ustawy o zasiłkach rodzinnych i pielęgnacyjnych oraz o zmianie innych ustaw, Dz. U. Nr 93, poz. 569).

Spis treści