Sprawozdanie dotyczące realizacji w Rzeczpospolitej Polskiej Konwencji o Prawach Dziecka w latach 1993-1998

ROZDZIAŁ II SYSTEM POLITYCZNY RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Po upadku systemu komunistycznego w roku 1989 Rzeczpospolita Polska odrodziła się jako niepodległe i demokratyczne państwo prawne. Zmiany ustrojowe będące dziełem obozu politycznego skupionego wokół "Solidarności" i ugrupowań dawnej opozycji demokratycznej doprowadziły do ukształtowania się nowych instytucji władzy państwowej. Uchwalona w kwietniu 1997 roku Konstytucja uznaje w art. 1, że III Rzeczpospolita jest dobrem wszystkich obywateli. RP stoi na straży niepodległości i nienaruszalności swego terytorium, jest gwarantem wolności i praw człowieka oraz bezpieczeństwa obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego a także zapewnia ochronę środowiska.
Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym rządzonym przez władze wybierane w wolnych wyborach, działające w granicach i na podstawie prawa. Ustrój gospodarczy RP oparty jest na ochronie własności, prawie do swobodnej działalności gospodarczej i zobowiązaniu państwa do urzeczywistniania zasady sprawiedliwości społecznej.
Ustrój polityczny państwa opiera się na podziale i równowadze władzy wykonawczej, ustawodawczej i sądowniczej. Władzę ustawodawczą sprawują Sejm i Senat, władzę wykonawczą Prezydent RP i Rada Ministrów, a władzę sądowniczą sądy i trybunały. Ustrój RP można określić mianem systemu parlamentarno-gabinetowego.
Sejm składa się z 460 posłów wybieranych w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich, proporcjonalnych i tajnych.
Senat składa się ze 100 senatorów wybieranych w województwach na okres kadencji Sejmu.
Czynne prawo wyborcze przysługuje każdemu obywatelowi, który ukończył 18 lat i nie został pozbawiony praw publicznych lub wyborczych mocą decyzji sądu. Prawo kandydowania do Sejmu przysługuje obywatelom, którzy ukończyli 21 lat, prawo kandydowania do Senatu nabywa się z chwilą ukończenia 30 lat.
Sejm sprawuje władzę ustawodawczą, powołuje Radę Ministrów, (która ponosi przed nim polityczną odpowiedzialność) i ma uprawnienia kreacyjne - m.in. wybiera sędziów Trybunału Stanu, sędziów Trybunału Konstytucyjnego, członków Krajowej Rady Sądownictwa, Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, Rzecznika Praw Obywatelskich, Prezesa Najwyższej Izby Kontroli i Prezesa Narodowego Banku Polskiego. Wobec rządu i administracji rządowej Sejm wypełnia także funkcje kontrolną, a do jego najważniejszych procedur kontrolnych należy: tworzenie komisji śledczych, interpelacje i zapytania poselskie, kontrola wykonania budżetu państwa. Funkcja kontrola wypełniana jest także poprzez, związaną z Sejmem, Najwyższą Izbę Kontroli.
Senat sprawuje także władzę ustawodawczą poprzez własną inicjatywę ustawodawczą i możliwość uchwalania poprawek do ustaw uchwalonych przez Sejm. Senat uczestniczy także w wypełnianiu przez parlament funkcji kreacyjnej; zgody Senatu wymaga wybór Prezesa Najwyższej Izby Kontroli i Rzecznika Praw Obywatelskich; Senat wybiera członków Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, Krajowej Rady Sądownictwa i Rady Polityki Pieniężnej.
Prezydent jest najwyższym przedstawicielem RP i gwarantem ciągłości władzy państwowej. Czuwa nad przestrzeganiem Konstytucji, stoi na straży suwerenności i bezpieczeństwa państwa, nienaruszalności jego granic i niepodzielności jego terytorium. Prezydent jest wybierany przez naród w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich i tajnych, na lat 5 i może być ponownie wybrany tylko raz. Na Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej może być wybrany obywatel polski, który najpóźniej w dniu wyborów kończy 35 lat i korzysta z pełni praw wyborczych do Sejmu. Kandydata zgłasza co najmniej 100 000 tys. obywateli mających prawo wybierania do Sejmu.
Rada Ministrów (rząd) jest organem władzy wykonawczej. Konstytucja stanowi, że "do Rady Ministrów należą sprawy polityki państwa nie zastrzeżone dla innych organów państwowych i samorządu terytorialnego" (art. 146 ust. 2 Konstytucji). Rząd prowadzi politykę wewnętrzną i zagraniczną Rzeczypospolitej.
Rada Ministrów składa się z Prezesa Rady Ministrów i ministrów. Premier reprezentuje RM, kieruje jej pracami i zapewnia wykonanie polityki rządu. Organem administracji rządowej i przedstawicielem Rady Ministrów w terenie jest wojewoda.
Rzeczpospolita jest państwem jednolitym (art. 3 Konstytucji), o silnie rozwiniętym samorządzie terytorialnym. W roku 1990 odrodził się samorząd terytorialny w gminach. Do zakresu działania gminy należą wszystkie sprawy o znaczeniu lokalnym, nie zastrzeżone ustawami na rzecz innych podmiotów. W roku 1998 przeprowadzono głęboką reformę administracji publicznej, w wyniku której powstał samorząd terytorialny na szczeblu powiatów i województw. W październiku 1998 r. odbyły się wybory do rad gmin, powiatów i sejmików wojewódzkich. W wyniku reformy uproszczony został podział terytorialny państwa, liczba województw zmniejszyła się z 49 do 16. Województwa stały się strukturą o rządowo - samorządowym charakterze.
Samodzielność samorządu terytorialnego podlega ochronie sądowej. Jednostki samorządu terytorialnego mają osobowość prawną jako wspólnoty mieszkańców danego terytorium. Przysługuje im prawo własności i inne prawa majątkowe dające możliwość gospodarowania mieniem komunalnym. Na dochody samorządu terytorialnego składają się: dotacje, subwencje, udział w podatkach, opłaty i podatki lokalne. Wybory do organów samorządu terytorialnego są powszechne, równe, bezpośrednie i tajne. Rady gmin, powiatów i województw wyłaniają podległe sobie organy reprezentacyjne: przewodniczących rad gminnych, powiatowych i sejmików wojewódzkich oraz organy wykonawcze: wójtów, burmistrzów, prezydentów, marszałków województw.

System sądów w Polsce
Rzeczpospolita uznaje niezależność sądów i respektuje niezawisłość sędziów. Na straży tych zasad stoi Krajowa Rada Sądownictwa mająca umocowanie konstytucyjne. Niezawisłość i nieusuwalność sędziego jest przedmiotem ochrony konstytucyjnej (art. 178 i 180 Konstytucji). Wymiar sprawiedliwości w RP sprawują: Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne, oraz sądy wojskowe. Sądy wyjątkowe i tryb doraźny jest zakazany w czasach pokoju, może być wprowadzony tylko w okresie wojny.

Sąd Najwyższy
Podstawowym zadaniem Sądu Najwyższego jest sprawowanie nadzoru nad działalnością sądów powszechnych i wojskowych w zakresie orzekania (art.183 ust.1 Konstytucji), co m.in. ma na celu zapewnienie prawidłowości oraz jednolitości wykładni prawa i praktyki sądowej w dziedzinach poddanych jego właściwości (art. 2 ust. 2 ustawy o SN). Sąd Najwyższy wykonuje swoje funkcje w dwóch podstawowych formach (art. 13 ustawy o SN).
Pierwszą formą jest rozpatrywanie środków odwoławczych od orzeczeń sądowych - jeśli chodzi o sądy powszechne jest to tylko rozpatrywanie kasacji (ale w tym zakresie poważne zadania należą też do sądów apelacyjnych), natomiast w charakterze sądu II instancji Sąd Najwyższy orzeka w sprawach wojskowych. Sąd najwyższy dzieli się na cztery izby: Cywilną, Karną, Wojskową oraz Administracyjną, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych. Na czele każdej izby stoi Prezes powoływany przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej; w izbie działa Zgromadzenie Sędziów Izby jako organ samorządu sędziowskiego. Na czele Sądu Najwyższego stoi Pierwszy Prezes, a organami samorządu sędziowskiego są Zgromadzenie Ogólne oraz wybierane przez Zgromadzenie - Kolegium Sądu Najwyższego.
Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego jest powoływany przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na sześcioletnią kadencję spośród kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne Sądu Najwyższego.

Sądy powszechne
Sądy powszechne, to sądy o właściwości generalnej: sprawują one wymiar sprawiedliwości we wszystkich sprawach, z wyjątkiem spraw ustawowo zastrzeżonych dla właściwości innych sądów. Tym samym domniemanie kompetencji przemawia zawsze na rzecz sądów powszechnych. Sądy powszechne dzielą się na:
1. sądy rejonowe
2. sądy wojewódzkie
3. sądy apelacyjne

Sądy rejonowe
Sądy rejonowe tworzy się dla jednej lub większej liczby gmin, tego samego województwa; w uzasadnionych wypadkach może być utworzonych więcej niż jeden sądów rejonowych w tej samej gminie. Sądy te tworzy i znosi oraz ustala ich siedziby i obszary właściwości, Minister Sprawiedliwości, w drodze rozporządzenia po zasięgnięciu opinii Krajowej Rady Sądownictwa.
Sądy rejonowe rozpoznają sprawy należące do sądów powszechnych, z wyjątkiem spraw przekazanych ustawami we właściwości sądów wojewódzkich. Ponadto rozstrzygają sprawy z zakresu prawa karnego (wydziały karne), cywilnego (wydziały cywilne), rodzinnego i opiekuńczego (wydziały rodzinne i nieletnich) oraz pracy i ubezpieczeń społecznych (sądy pracy). Przy sądach tworzy się również odrębne jednostki organizacyjne do spraw gospodarczych - sądy gospodarcze.

Sądy wojewódzkie
Sądy wojewódzkie tworzy się dla jednego lub kilku województw. Tryb tworzenia sądów wojewódzkich jest taki sam jak w wypadku sądów rejonowych.
Sądy wojewódzkie rozstrzygają sprawy z zakresu prawa karnego, cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy i ubezpieczeń społecznych z wyjątkiem spraw przekazanych ustawami innym sądom. Do spraw gospodarczych tworzy się w sądach wojewódzkich odrębne jednostki organizacyjne - sądy gospodarcze. Sądy wojewódzkie są sądami I instancji w sprawach większej wagi bądź bardziej skomplikowanych, a ponadto sądami II instancji ponieważ rozpatrują środki odwoławcze od orzeczeń sądów rejonowych. Odwołania od orzeczeń sądów wojewódzkich, wydawanych w pierwszej instancji, rozpoznają sądy apelacyjne.
Prezes sądu wojewódzkiego wykonuje czynności administracji sądowej w stosunku do sądów na obszarze właściwości sądu wojewódzkiego. Prezes sądu wojewódzkiego w zakresie administracji sądowej jest organem podległym Ministrowi Sprawiedliwości.

Sądy apelacyjne
Sądy apelacyjne tworzy się dla okręgów, które obejmują kilka województw. Tryb ich tworzenia jest taki sam jak w wypadku sądów rejonowych i wojewódzkich. Minister Sprawiedliwości, w drodze rozporządzenia, tworzy w sądach apelacyjnych odrębne jednostki organizacyjne do spraw z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych - sądy pracy i ubezpieczeń społecznych.
Sądy apelacyjne spełniają zadanie sądów drugiej instancji, gdyż rozpatrują apelacje od orzeczeń sądów wojewódzkich działających jako pierwsza instancja. Pełnią także rolę sądu kasacyjnego, bo możliwe jest tymczasowe powierzenie sądom apelacyjnym rozpoznawania kasacji w sprawach należących do właściwości rzeczowej sądów.

Naczelny Sąd Administracyjny
Naczelny Sąd Administracyjny sprawuje kontrolę sądową nad decyzjami administracyjnymi wydawanymi przez organy administracji. NSA orzeka w sprawach skarg na decyzje administracyjne w zakresie i trybie określonym w Kodeksie postępowania administracyjnego oraz odrębnych przepisach.
Każdy obywatel niezadowolony z rozstrzygnięcia wydanego przez organ administracji i po wyczerpaniu trybu odwoławczego do organu wyższego stopnia, może złożyć do NSA skargę, na ostateczną decyzję administracyjną.

Sądy wojskowe
Sądy wojskowe sprawują w Siłach Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej wymiar sprawiedliwości w sprawach karnych. W szczegółowych przypadkach, jeżeli ustawa tak stanowi, sądy wojskowe sprawują wymiar sprawiedliwości w sprawach karnych w stosunku do osób nie należących do Sił Zbrojnych. Naczelny nadzór nad sądami wojskowymi sprawują w zakresie orzekania - Sąd Najwyższy / Izba Wojskowa, natomiast w zakresie organizacji i służby wojskowej - Minister Obrony Narodowej.

Trybunał Konstytucyjny
Rzeczpospolita powierza wydawanie orzeczeń o zgodności aktów prawnych z Konstytucją specjalnie powołanemu do tych celów Trybunałowi Konstytucyjnemu. TK orzeka w następujących sprawach:
1) zgodności ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją,
2) zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie,
3) zgodności przepisów prawa wydawanych przez centralne organy państwowe z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami,
4) zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych,
5) obywatelskiej skargi konstytucyjnej, o której mowa w art. 79 ust. 1,
6) oraz rozstrzyga spory kompetencyjne pomiędzy centralnymi organami państwa.

Orzeczenia TK mają moc powszechnie obowiązująca i ostateczną. Postępowanie przed Trybunałem odbywa się na wniosek: Prezydenta RP, Premiera, Marszałka Sejmu, Marszałka Senatu, Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego, Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego, Prezesa NIK-u, Rzecznika Praw Obywatelskich, Prokuratora Generalnego, 50 posłów lub 30 senatorów. Prawo występowania z wnioskiem o zbadanie zgodności aktu prawnego z Konstytucją mają także inne podmioty, m.in. organy samorządu terytorialnego, Krajowa Rada Sądownictwa; centrale związkowe, kościoły i związki wyznaniowe.
Konstytucja przyznaje także obywatelom prawo wnoszenia do TK obywatelskiej skargi konstytucyjnej celem zbadania zgodności z Konstytucją ustawy lub innego aktu prawnego, na podstawie którego wydano orzeczenie sądowe lub decyzję administracyjną.

Rzecznik Praw Obywatelskich
Rzecznik Praw Obywatelskich stoi na straży praw i wolności obywateli, określonych w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej i innych przepisach prawa. W sprawach o ochronę praw i wolności obywateli Rzecznik bada, czy wskutek działania lub zaniechania organów, organizacji i instytucji, obowiązanych do przestrzegania i realizacji tych praw i wolności, nie nastąpiło naruszenie prawa, a także zasad współżycia i sprawiedliwości społecznej.

Najwyższa Izba Kontroli
Najwyższa Izba Kontroli jest naczelnym organem kontroli państwowej podległym Sejmowi. NIK kontroluje administrację rządową i inne instytucje państwowe z punktu widzenia legalności, rzetelności, gospodarności i celowości. Kontrola organów samorządu terytorialnego i komunalnych osób prawnych oraz komunalnych instytucji opiera się na kryteriach legalności, gospodarności i rzetelności. Prezesa NIK powołuje Sejm za zgodą Senatu na 6-letnią kadencję.

Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji
Pieczę nad wolnością i ładem w telewizji i radiu sprawuje Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji. Członkowie KRRIT powoływani są przez Sejm, Senat i Prezydenta RP. Zgodnie z art. 213 Konstytucji, "Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji stoi na straży wolności słowa, prawa do informacji oraz interesu publicznego w radiofonii i telewizji".





Dokumenty

© Departament Spraw Rodziny