Sprawozdanie dotyczące realizacji w Rzeczpospolitej Polskiej Konwencji o Prawach Dziecka w latach 1993-1998

ROZDZIAŁ IV DEFINICJA POJĘCIA DZIECKA

Prawnie ustalone minimalne granice wieku dla różnych celów:

1. Osiągnięcie pełnoletności - ukończone lat 18 lub zawarcie małżeństwa (patrz pkt. e) - art. 10 k.c.
2. Brak granicy wiekowej dla zasięgania porad prawnych bez zgody rodziców.
Należy zauważyć, że w systemie prawa polskiego obowiązuje koncepcja zdolności do czynności prawnych. Przewiduje ona: brak tej zdolności dla osób, które nie ukończyły lat 13, ograniczoną zdolność do czynności prawnych dla osób w wieku 13 - 17 lat i pełną zdolność - dla osób pełnoletnich (art. 11, 12 i 15 k.c.). Ograniczona zdolność do czynności prawnych oznacza m.in. możność bez zgody przedstawiciela ustawowego: zawierania umów należących do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego art. 20 k.c.), rozporządzania swoim zarobkiem (art. 21 k.c. i art. 101 § 2 k.r.o.), rozporządzania przedmiotami majątkowymi oddanymi tej osobie do swobodnego użytku (art. 22 k.c. i art. 101 § 2 k.r.o.).
Ustawa z 5.12.1996 r. o zawodzie lekarza przewiduje konieczność ukończenia 16 lat (z pewnymi wyjątkami) m.in. dla wyrażenia zgody, także przez małoletniego - obok jego przedstawiciela ustawowego - na udział w eksperymencie medycznym (art. 25 ust. 2), uzyskania pełnej informacji o swoim stanie zdrowia, rozpoznaniu, proponowanych, możliwych metodach diagnostycznych i leczniczych, dających się przewidzieć następstwach ich zastosowania albo zaniechania, wynikach leczenia oraz rokowaniach (art. 31 ust. 5), (małoletnim poniżej tej granicy udziela się informacji z pewnymi ograniczeniami - art. 31 ust. 7), wyrażenia zgody na badanie lub udzielenie innych świadczeń zdrowotnych (art. 32 ust. 5), wyrażenia zgody na zabieg operacyjny (art. 34 ust. 4).
3. Ukończenie obowiązkowej nauki - 18 lat, art. 70 ust. 1 Konstytucji.
4. Zatrudnienie w niepełnym wymiarze godzin, na całym etacie, zatrudniania związanego z ryzykiem.
Przepisy działu dziewiątego Kodeksu pracy wyodrębniają jednolitą kategorię pracowników młodocianych i określają odrębny system przepisów ochronnych dotyczących tej grupy pracowniczej. Według ustawowej definicji, zawartej w art. 190 §1 Kodeksu pracy, młodocianym jest osoba, która ukończyła 15 lat, a nie przekroczyła 18 lat. Warunkiem zatrudnienia takiej osoby jest:
- ukończenie co najmniej szkoły podstawowej,
- przedstawienie świadectwa lekarskiego stwierdzającego, że praca danego rodzaju nie zagraża jej zdrowiu.
Zgodnie z art. 191 § 2 Kodeksu pracy, młodociany nie posiadający kwalifikacji zawodowych może być zatrudniony tylko na podstawie umowy o pracę w celu przygotowania zawodowego. W myśl przepisów rozporządzenia Rady Ministrów z 28 maja 1996 r. w sprawie przygotowania zawodowego młodocianych i ich wynagradzania (Dz. U. Nr 60, poz. 278), przygotowanie zawodowe może odbywać się w formie nauki zawodu lub przyuczenia do wykonywania określonej pracy.
Nauka zawodu ma na celu przygotowanie młodocianego do pracy w charakterze wykwalifikowanego robotnika lub czeladnika i obejmuje praktyczną naukę zawodu, organizowaną u pracodawcy, oraz dokształcanie teoretyczne. Nauka zawodu trwa 36 miesięcy, nie krócej jednak niż 33 miesiące.
Przyuczenie do wykonywania określonej pracy ma na celu przygotowanie młodocianego do pracy w charakterze robotnika przyuczonego i może dotyczyć prac, które nie wymagają odbycia nauki zawodu. Przyuczenie do wykonywania określonej pracy może trwać od 3 do 6 miesięcy. Wyjątek stanowią młodociani uczestnicy Ochotniczych Hufców Pracy, dla których okres przyuczenia może być przedłużony do czasu ukończenia przez nich szkoły podstawowej, nie dłużej jednak niż o 12 miesięcy i trwać łącznie nie dłużej niż 18 miesięcy.
Przypadki, kiedy wyjątkowo jest dopuszczalne zatrudnienie młodocianych, którzy nie ukończyli szkoły podstawowej oraz osób nie mających 15 lat, które ukończyły szkołę podstawową, określa rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 29 maja 1996 r. (Dz. U. Nr 62, poz. 291).
Powołane rozporządzenie zezwala - w wypadku złożenia wniosku przez ustawowego przedstawiciela - na zatrudnienie młodocianego, który nie ukończył szkoły podstawowej, w celu przyuczenia do wykonywania określonej pracy, pod warunkiem przedstawienia orzeczenia lekarskiego stwierdzającego brak przeciwwskazań do podjęcia przez niego takiej pracy - w następujących sytuacjach:
- gdy młodociany nie podlega obowiązkowi szkolnemu lub uzyskał zwolnienie kuratora oświaty od spełnienia tego obowiązku,
- gdy młodociany, który ukończył 15 lat i podlega obowiązkowi szkolnemu, uzyskał zezwolenie dyrektora szkoły podstawowej na spełnienie obowiązku szkolnego poza szkołą, albo uzyskał skierowanie dyrektora szkoły podstawowej do klasy przysposabiającej do pracy zawodowej.
W celu przyuczenia do wykonywania określonej pracy może być także zatrudniony młodociany, który ma 15 lat, a nie ukończył piątej klasy szkoły podstawowej i nie został zwolniony od spełnienia obowiązku szkolnego. Zatrudnienie takie może nastąpić wyłącznie na podstawie zezwolenia właściwego kuratora oświaty, wydanego na podstawie przedłożonego przez młodocianego orzeczenia lekarskiego oraz opinii poradni psychologiczno-pedagogicznej.
Natomiast zatrudnienie młodocianego w wieku powyżej 14 lat, a przed ukończeniem 15 lat - zgodnie z powołanym rozporządzeniem - jest dopuszczalne na wniosek jego ustawowego przedstawiciela i może dotyczyć wyłącznie młodocianego, który ukończył szkołę podstawową i uzyskał pozytywną opinię poradni psychologiczno-pedagogicznej oraz lekarza. Z takim młodocianym może być zawarta umowa o pracę w celu przygotowania zawodowego, wyłącznie w celu nauki zawodu.
Młodociany, który ukończył 15 lat, może być zatrudniony na podstawie normalnej umowy o pracę, mającej wyłącznie cel zarobkowy:
- przy lekkich pracach sezonowych i dorywczych; wykaz takich prac na podstawie art. 191 § 4 określają w drodze zarządzeń właściwi ministrowie,
- po uprzednim uzyskaniu kwalifikacji zawodowych, dzięki ukończeniu nauki zawodu lub przyuczeniu do wykonywania określonej pracy, zgodnie z umową o pracę.
Przy lekkich pracach sezonowych i dorywczych mogą być także zatrudnieni młodociani, którzy nie ukończyli szkoły podstawowej.
Przepisy polskiego prawa pracy nie regulują odrębnie zatrudnienia młodocianych w pełnym i niepełnym wymiarze czasu pracy, natomiast różnicują normy czasu pracy w zależności od wieku pracownika młodocianego. Czas pracy młodocianego w wieku do 16 lat nie może przekraczać 6 godzin na dobę, a młodocianego powyżej 16 lat - 8 godzin na dobę. Do czasu pracy młodocianego wlicza się czas nauki bez względu na to, czy odbywa się ona w godzinach pracy, jednakże w wymiarze nie przekraczającym 18 godzin tygodniowo.
Postanowienia art. 32 Konwencji zobowiązują Państwa - Strony do przestrzegania w odniesieniu do młodocianych szczególnych zasad dotyczących warunków pracy.
Problematyka dotycząca zatrudniania młodocianych, tzn. osób mających ukończone 15 lat, a nie przekroczone 18 lat, uregulowana jest przepisami działu dziewiątego Kodeksu pracy. Zgodnie z art. 190 tej ustawy - zabronione jest zatrudnianie osoby, która nie ukończyła 15 lat. Na podstawie art. 204 Kodeksu pracy zostało wydane rozporządzenie Rady Ministrów z 1 grudnia 1990 r. w sprawie wykazu prac wzbronionych młodocianym (Dz.U. Nr 85, poz. 500, z 1992 r. Nr 1, poz. 1 i z 1998 r. Nr 105, poz. 658). Zgodnie z tym rozporządzeniem, wzbronione jest zatrudnianie osób młodocianych przy pracach, przy których występują czynniki szkodliwe dla zdrowia (o określonym poziomie tych czynników) i niebezpieczne oraz przy pracach uciążliwych i zagrażających prawidłowemu rozwojowi psychicznemu. Są to prace:
- związane z nadmiernym wysiłkiem fizycznym i transportem ciężarów oraz wymuszoną pozycją ciała,
- w obciążającym mikroklimacie środowiska pracy (gorącym, zimnym, zmiennym),
- przy nieodpowiednim oświetleniu,
- w hałasie i w narażeniu na drgania,
- w polach elektromagnetycznych, elektrostatycznych i narażające na promieniowanie jonizujące, laserowe, nadfioletowe i podczerwone,
- pod ziemią, poniżej poziomu gruntu i na wysokości,
- w podwyższonym lub obniżonym ciśnieniu,
- w narażeniu na szkodliwe pyły o działaniu zwłókniającym, drażniącym i uczulającym,
- w kontakcie ze szkodliwymi czynnikami biologicznymi,
- w narażeniu na działanie szkodliwych substancji chemicznych (rakotwórczych, o prawdopodobnym działaniu rakotwórczym, toksycznych, alergenów kontaktowych, chemicznych środków ochrony roślin i leków psychotropowych),
- zagrażające prawidłowemu rozwojowi psychicznemu (m.in. związane z produkcją, sprzedażą i konsumpcją wyrobów alkoholowych, ubojem i obróbką poubojową zwierząt, obsługą łaźni itp.),
- niebezpieczne, stwarzające możliwość urazów u młodocianych i powodujące zagrożenia u innych osób. W wykazie zawartym w rozporządzeniu zezwolono jednocześnie na zatrudnianie młodocianych w wieku powyżej 16 lat przy niektórych rodzajach prac wzbronionych, w celu umożliwienia przygotowania do wykonywania określonego zawodu, określając jednocześnie warunki zapewniające ochronę zdrowia i bezpieczeństwo młodocianym.
5. podjęcie współżycia seksualnego - 15 lat, minimum to można wyprowadzić z przepisów Kodeksu karnego, art. 200 § 1, przewidującego karalność sprawcy, który doprowadza małoletniego poniżej lat 15 do obcowania płciowego lub do poddania się innej czynności seksualnej, albo wykonania takiej czynności. Jeżeli pokrzywdzony nie ma ukończonych 15 lat, odpowiedzialności karnej sprawcy nie wyłącza zgoda pokrzywdzonego.
6. Zawarcie małżeństwa - należy tu rozróżnić stan istniejący przed i po ratyfikacji Konkordatu między Rzeczpospolitą Polską a Stolicą Apostolską. Dotychczas zawarcie małżeństwa było możliwe wyłącznie przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego (art. 1 § 1 k.r.o.), polskim konsulem lub osobą wyznaczoną do wykonywania funkcji konsula (art. 2 k.r.o.). Małżeństwo mogło być zawarte przez mężczyznę po ukończeniu 21 lat i kobietę po ukończeniu lat 18. Jednakże z ważnych powodów sąd opiekuńczy mógł zezwolić na zawarcie małżeństwa mężczyźnie, który ukończył lat 18 oraz kobiecie, która ukończyła lat 16. Obecnie, po wejściu w życie z dniem 15.11.1998 r. ustawy z 24.07.1998 r. o zmianie ustaw: Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Kodeks postępowania cywilnego, Prawo o aktach stanu cywilnego, ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej oraz niektórych innych ustaw (Dz.. U. Nr 117 poz. 757), małżeństwo może być też zawarte w obecności duchownego (z zachowaniem określonych w art. 1 k.r.o. wymogów formalnych). Granica wieku zdolności do zawarcia małżeństwa została określona na 18 lat, bez względu na płeć nupturienta. Za zezwoleniem sądu opiekuńczego związek małżeński może zawrzeć kobieta, która ukończyła lat 16 (art. 10 § 1 k.r.o.).
7. Obowiązkowa służba wojskowa. Do wojska można powołać osobę, która ukończyła 18 rok życia. Określa to ustawa z 21 listopada 1967 r. "O powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej" (Dz.U. z 1992 r. Nr 4 poz. 16). Ta ustawa przewiduje również ochotnicze spełnianie zadań w ramach powszechnego obowiązku obrony, jednakże nie określa żadnych granic wiekowych.
8. Składanie zeznań w sądzie. Należy tu rozróżnić dwa zagadnienia. Pierwsze, to możliwość bycia powołanym na świadka. Prawo polskie zarówno w procedurze cywilnej, jak i karnej, nie stawia formalnych ograniczeń odnośnie wieku osoby, która może być powołana na świadka. Wyjątkiem jest art. 430 k.p.c., który określa, że w sprawach małżeńskich (o rozwód, unieważnienie małżeństwa, ustalenie istnienia lub nieistnienia małżeństwa) nie mogą być przesłuchiwani w charakterze świadków małoletni, który nie ukończyli lat 13, a także zstępni stron, którzy nie ukończyli lat 17.
Oczywistym ograniczeniem dla wykorzystywania w postępowaniach zeznań dzieci jest przewidziana w art. 259 pkt 1 k.p.c. materialna przesłanka zdolności do spostrzegania oraz do komunikowania swoich spostrzeżeń. Osoby, które takiej zdolności nie posiadają, nie mogą być świadkami, jednakże cytowany przepis rezygnuje z formalnego określenia sztywnej granicy wiekowej.
Drugie zagadnienie, to osobisty udział małoletniego w sprawach jego dotyczących. Jakkolwiek z przepisów k.p.c. nie można wywieść, że małoletni ma status pełnoprawnego uczestnika postępowania, nie jest on jednak tylko biernym przedmiotem czynności procesowych. W sprawach opiekuńczych k.p.c. nie formułuje expressis verbis obowiązku wysłuchania małoletniego. Przyznaje natomiast osobie pozostającej pod władzą rodzicielską, opieką lub kuratelą zdolności do podejmowania czynności w postępowaniu dotyczącym tej osoby, chyba że nie ma ona zdolności do czynności prawnych (art. 573 § 1 k.p.c.). Wprawdzie §2 tego samego artykułu pozwala sądowi ograniczyć, lub nawet wyłączyć osobisty udział małoletniego w postępowaniu, jeżeli przemawiają za tym względy wychowawcze, jednak już art. 574 §1 przyznaje możliwość nakazania przez sąd opiekuńczy osobistego stawiennictwa osoby pozostającej pod władzą rodzicielską lub opieką. Wreszcie art. 576 § 2, mówi wprost o wysłuchaniu małoletniego w toku postępowania precyzując, że ze względów wychowawczych może ono nastąpić poza salą posiedzeń sądowych. Kwestię obowiązkowego wysłuchania małoletniego regulują ponadto normy wyższego rzędu - właśnie sam art. 12 ust. 2 Konwencji (gdyż, zgodnie z art. 87 ust. 1 Konstytucji RP, ratyfikowane umowy międzynarodowe są źródłem prawa w Polsce) oraz cytowany już art. 72 ust. 3 Konstytucji.
Wiekiem zezwalającym na ponoszenie odpowiedzialności karnej jest 17 lat. Granicę tę przewidywał zarówno kodeks karny z 1969 r., jak i ust. 10 § 1 nowego kodeksu karnego z 2.08.1997 r. Obydwa akty prawne przewidują też szczególny przypadek odpowiedzialności karnej nieletniego za niektóre typy szczególnie drastycznych zbrodni, przy zachowaniu określonych przesłanek podmiotowych. Kodeks karny z 1969 r. wyznaczał granicę wieku takiej odpowiedzialności na lat 16 (art. 9 § 2), nowy kodeks obniżył ją zaś do lat 15 (art. 10 § 2). Granice wymienione wyżej stanowią też minimum wieku do skazania na karę pozbawienia wolności. Osoby poniżej tego wieku odpowiadają za popełnione czyny karalne jako nieletni, na zasadach przewidzianych w ustawie z 26.10.1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich.
9. Zezwolenie na konsumpcję alkoholu i innych substancji znajdujących się pod kontrolą - 18 lat. Granicę tę można ustalić, opierając się na następujących przepisach:
- art. 15 pkt 2 ustawy z 26.10.1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz. U. Nr 35 poz. 230, z późn. zm.), zakazujący sprzedaży alkoholu osobom poniżej lat 18 i art. 43 ust. 1 tej ustawy przewidujący odpowiedzialność prawną za naruszenie tego zakazu,
- art. 208 k.k. przewidujący karalność rozpijania małoletniego poprzez dostarczenie mu napoju alkoholowego, ułatwianie jego spożycia lub nakłanianie go do spożycia takiego napoju,
- art. 6 ust. 1 ustawy z 9.11.1995 r. o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych, (Dz.U. Nr 10/96, poz. 55), zakazujący sprzedaży wyrobów tytoniowych osobom do lat 18, a także art. 8 tej ustawy, zabraniający m.in. reklamowania i promocji wyrobów tytoniowych, rekwizytów tytoniowych oraz produktów je imitujących w prasie dziecięcej i młodzieżowej, oraz art. 13 wprowadzający kary za łamanie tych przepisów,
- art. 17 ust. 1 ustawy z 24.04.1997 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz.U. Nr 75, poz. 468), przewidujący możliwość skierowania na przymusowe leczenie i rehabilitację osoby uzależnionej od środków odurzających lub substancji psychotropowej, o ile osoba ta nie ukończyła 18 lat.





Dokumenty

© Departament Spraw Rodziny