|
|
Sprawozdanie dotyczące realizacji w Rzeczpospolitej Polskiej Konwencji o Prawach Dziecka w latach 1993-1998ROZDZIAŁ VII ŚRODOWISKO RODZINNE I OPIEKA ALTERNATYWNA1. Porady udzielane przez rodziców i obowiązki rodzicielskie Zasada poszanowania praw, obowiązków i odpowiedzialności rodziców za wychowanie i rozwój dziecka, ustalona w art. 5 Konwencji, znajduje odzwierciedlenie w prawie polskim. Ochronę prawną rodziny gwarantuje ustawa konstytucyjna, która w art. 18 ust. 1 stanowi, że "Małżeństwo jako związek kobiety i mężczyzny, rodzina, macierzyństwo i rodzicielstwo znajduje się pod ochroną i opieką Rzeczypospolitej Polskiej." W art. 48 ust. 1 podkreśla się prawo rodziców do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami, z tym, że wychowanie to powinno uwzględniać stopień dojrzałości dziecka, a także wolność jego sumienia i wyznania oraz jego przekonania. Zasady te znajdują rozwinięcie w przepisach ustaw szczegółowych, przede wszystkim w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym (k.r.o.), kodeksie postępowania cywilnego (k.p.c.), kodeksie cywilnym (k.c.), kodeksie karnym (k.k.), ustawie o systemie oświaty (u.s.o.). Stosunki między rodzicami a dziećmi regulują następujące przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego: - art. 92 dziecko pozostaje aż do pełnoletności pod władzą rodzicielską. - art. 95 §1 władza rodzicielska obejmuje w szczególności obowiązek i prawo rodziców do wykonywania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka oraz do wychowania dziecka. §2 dziecko pozostające pod władzą rodzicielską winne jest rodzicom posłuszeństwo. §3 władza rodzicielska powinna być wykonywana tak, jak tego wymaga dobro dziecka i interes społeczny. - art. 96 rodzice, wychowujący dziecko pozostające pod ich władzą rodzicielską oraz kierując nim, obowiązani są troszczyć się o fizyczny i duchowy rozwój dziecka i przygotowywać je należycie do pracy dla dobra społeczeństwa, odpowiednio do jego uzdolnień. - art. 97 §1 jeżeli władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom, każde z nich jest obowiązane i uprawnione do jej wykonywania. §2 jednakże o istotnych sprawach dziecka rodzice rozstrzygają wspólnie; w braku porozumienia między nimi rozstrzyga sąd opiekuńczy. - art. 98 rodzice są przedstawicielami ustawowymi dziecka pozostającego pod ich władzą rodzicielską. - art. 99 jeżeli żadne z rodziców nie może reprezentować dziecka pozostającego pod władzą rodzicielską, reprezentuje je kurator ustanowiony przez sąd opiekuńczy. - art. 101 §1 rodzice obowiązani są sprawować z należytą starannością zarząd majątkiem dziecka pozostającego pod ich władzą rodzicielską. §2 zarząd sprawowany przez rodziców nie obejmuje zarobku dziecka ani przedmiotów oddanych mu do swobodnego użytku. §3 rodzice nie mogą bez zezwolenia sądu opiekuńczego dokonywać czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu, ani wyrażać zgody na dokonywanie takich czynności przez dziecko. Ustawa o systemie oświaty w art. 18 nakłada na rodziców dziecka podlegającego obowiązkowi szkolnemu obowiązek: 1) dopełnienia czynności związanych ze zgłoszeniem dziecka do szkoły, 2) zapewnienia regularnego uczęszczania dziecka na zajęcia szkolne, 3) zapewnienia dziecku warunków umożliwiających przygotowanie się do zajęć szkolnych, 4) zapewnienia dziecku realizującemu obowiązek szkolny poza szkołą - na podstawie zezwolenia dyrektora szkoły publicznej, w której obwodzie dziecko mieszka - warunków nauki określonych w tym zezwoleniu. W sytuacji, gdy władza rodzicielska nie może być wykonywana z powodu trwałej przeszkody, albo gdy rodzice nadużywają władzy rodzicielskiej lub w sposób rażący zaniedbują swe obowiązki - sąd opiekuńczy pozbawia rodziców władzy rodzicielskiej. Jeżeli ustaną przyczyny, które były podstawą pozbawienia władzy rodzicielskiej, sąd może władzę rodzicielską przywrócić (art. 111 § 2 k.r.o.). W razie przemijającej przeszkody w wykonywaniu władzy rodzicielskiej sąd opiekuńczy może orzec jej zawieszenie (art. 110 k.r.o.). W takich wypadkach zachodzi konieczność ustanowienia opieki. Ustanowienie opieki może nastąpić dopiero po uprawomocnieniu się orzeczenia o pozbawieniu lub zawieszeniu władzy rodzicielskiej. Zgodnie z art. 72 § 2 Konstytucji RP, "Dziecko pozbawione opieki rodzicielskiej ma prawo do opieki i pomocy władz publicznych". Zatem dzieci i młodzież, które z różnych przyczyn nie mają w rodzinach naturalnych warunków do prawidłowego rozwoju lub są tych rodzin pozbawione z przyczyn losowych, obejmuje się opieką całkowitą, która jest jednym z głównych elementów systemu opieki nad dzieckiem. 2. Rozłączenia z rodzicami Art. 48 ust. 2 Konstytucji RP pozwala na ograniczenie lub pozbawienie praw rodzicielskich tylko w wypadkach określonych w ustawie i tylko na podstawie prawomocnego wyroku sądu. Przepisy k.r.o. w tym zakresie nie zmieniły się, natomiast nowy Kodeks karny z 2.08.1997 r. nie przewiduje już kary dodatkowej pozbawienia praw rodzicielskich lub opiekuńczych znanej kodeksowi karnemu z 1969 r. W zamian art. 51 k.k. przewiduje możliwość zawiadomienia właściwego sądu rodzinnego przez sąd karny o popełnieniu przestępstwa na szkodę małoletniego lub we współdziałaniu z nim, jeśli w ocenie sądu karnego celowym byłoby orzeczenie pozbawienia lub ograniczenia praw rodzicielskich (uwaga - zachodzi pewna niespójność terminologiczna, albowiem k.k. mówi o "prawach rodzicielskich", a k.r.o. o "władzy rodzicielskiej"). 3. Łączenie rodziny Wprowadzone w Polsce w 1990 r. nowe przepisy paszportowe umożliwiają osobom sprawującym opiekę nad dzieckiem swobodne decydowanie o wyjeździe poza granice kraju w celu połączenia rodziny, co jest zgodne z art. 10 Konwencji. Każdy obywatel polski ma prawo do otrzymania i przechowywania w domu paszportu. Pozbawienie ub. ograniczenie tego prawa może nastąpić tylko w wypadkach przewidzianych ustawą. W razie ubiegania się o wydanie paszportu przez osobę małoletnią wymagana jest zgoda obojga rodziców lub opiekunów prawnych, chyba że z orzeczenia sądu wynika, że prawo decydowania w tej sprawie jednemu z rodziców nie przysługuje; w razie braku zgodności stanowisk rodziców lub niemożności uzyskania zgody, zastępuje ją orzeczenie sądu opiekuńczego. 4. Zapewnienie środków na utrzymanie dziecka Nadal obowiązują przepisy art. 128 do 144 k.r.o. o systemie alimentacyjnym. Podkreślić należy, że Polska w pełni realizuje zobowiązania wynikające z art. 27 pkt 4 Konwencji - zawarła wiele porozumień międzynarodowych i to zarówno wprowadzających ułatwienia w wykonywaniu orzeczeń alimentacyjnych, jak i w samym dochodzeniu roszczeń alimentacyjnych. Przede wszystkim należy wskazać na liczne umowy dwustronne regulujące wykonywanie orzeczeń uwzględniających roszczenia o alimenty. Takie umowy zawarły z Polską następujące państwa: Algieria, Austria, Bułgaria, Białoruś, Cypr, Chiny, Czechy, Egipt, Francja, Grecja, Irak, Jugosławia, Bośnia i Hercegowina, Chorwacja, Słowenia, Koreańska Republika Ludowo-Demokratyczna, Kuba, Litwa, Łotwa, Macedonia, Maroko, Mongolia, Rosja, Rumunia, Słowacja, Syria, Tunezja, Turcja, Ukraina, Węgry, Wietnam oraz Włochy. Polska zapewnia ponadto faktyczną wzajemność w zakresie wykonywania orzeczeń alimentacyjnych w stosunkach z Irlandią, Kanadą (w odniesieniu do następujących prowincji: Manitoba, Nowa Szkocja, Saskatchewan, Terytoria Północno-Zachodnie, Yukon) i USA. Podstawą wykonywania obcych orzeczeń alimentacyjnych w Polsce (jak i polskich orzeczeń za granicą) jest również Konwencja dotycząca uznawania i wykonalności orzeczeń odnoszących się do obowiązków alimentacyjnych, sporządzona w Hadze 2 października 1973 r., która wiąże Polskę od 1 lipca 1996 r. Dotychczas nie została ona jednak opublikowana. Na jej podstawie możliwe jest uznawanie i stwierdzanie wykonalności orzeczeń (sądowych lub wydanych przez organy administracyjne) oraz ugód, w tym zmieniających wcześniejsze orzeczenie lub ugodę, nawet nie pochodzących z Państwa - Strony tej Konwencji i niezależnie od tego, czy roszczenia alimentacyjne dochodzone są w stosunkach międzynarodowych, czy też wewnętrznych i niezależnie od obywatelstwa lub zamieszkania stron. Ułatwienia w dochodzeniu roszczeń alimentacyjnych od osób zamieszkałych za granicą zapewnia Konwencja nowojorska z 20 czerwca 1956 r. o dochodzeniu roszczeń alimentacyjnych za granicą, która w stosunku do Polski weszła w życie 12 listopada 1960 r. (Dz. U. z 1961 r.; Nr 17; poz. 87 i 88). Zadania organu przesyłającego, w rozumieniu tej Konwencji (organu przekazującego wnioski osób uprawnionych do państw, do których należą osoby zobowiązane do alimentów), wykonują w Polsce sądy wojewódzkie, Ministerstwo Sprawiedliwości zaś - jako organ przyjmujący - podejmuje, w zgodzie z udzielonym mu przez uprawnionego upoważnieniem i w zastępstwie uprawnionego, wszelkie czynności właściwe do uzyskania alimentów - tj. zapewnia reprezentację prawną przed polskimi sądami, występuje z żądaniem przed sądem, powoduje wszczęcie i prowadzenie egzekucji alimentów. 5. Dzieci pozbawione środowiska rodzinnego Art. 72 ust. 2 Konstytucji RP przyznaje dziecku pozbawionemu opieki rodzicielskiej prawo do opieki i pomocy władz publicznych. Polityka państwa ukierunkowana jest na zmniejszanie liczby dzieci umieszczanych w placówkach opiekuńczo - wychowawczych, poprzez zwiększanie liczby rodzin zastępczych lub rodzinnych domów dziecka. Instytucje świadczące opiekę całkowitą Dzieci i młodzież pozbawiona całkowicie lub częściowo możliwości wychowywania się w rodzinie naturalnej - zgodnie z decyzją sądu - zostają umieszczane rodzinnych formach opieki (rodziny zastępcze) lub w placówkach świadczących opiekę całkowitą. Do świadczenia opieki całkowitej są zobowiązane, na podstawie rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z 21 lutego 1994 r. w sprawie rodzajów, organizacji i zasad działania publicznych placówek opiekuńczo-wychowawczych i resocjalizacyjnych (Dz. U. Nr 41 poz. 156), następujące placówki: rodzinne domy dziecka, domy dziecka, pogotowia opiekuńcze, młodzieżowe ośrodki wychowawcze i specjalne ośrodki szkolno-wychowawcze. Ogółem opieką całkowitą w ww. placówkach otoczono ponad 80 tys. dzieci i młodzieży w wieku od 0 do 18 lat, a w wypadku kontynuowania nauki lub w wyniku sytuacji losowych - do 24 roku życia (w placówkach resocjalizacyjnych do 21 roku życia, w rodzinach zastępczych nawet do 26 roku życia). Rodziny zastępcze Od 1 listopada 1993 r. obowiązują nowe przepisy kształtujące instytucję rodzin zastępczych (rozporządzenie Rady Ministrów z 21 października 1993 r. w sprawie rodzin zastępczych). Rodziny zastępcze są podstawową formą opieki całkowitej dla dzieci, które z różnych przyczyn nie mają w rodzinach naturalnych warunków do prawidłowego rozwoju. Przebywa w nich bowiem ok. 70% dzieci pozbawionych opieki rodziny naturalnej. Najczęściej ich sytuacja prawna (rodzice nie zostali pozbawieni władzy rodzicielskiej) lub wiek (dzieci starsze) uniemożliwiają podjęcie decyzji o przysposobieniu. Zdecydowaną większość rodzin zastępczych tworzą dziadkowie i starsze rodzeństwo (ponad 75%). Bliżsi i dalsi krewni tworzą razem ponad 90% tych rodzin. Z analizy danych GUS wynika, iż od końca 1993 r., tj. od czasu podwojenia pomocy pieniężnej dla rodzin zastępczych najbliżej z dzieckiem spokrewnionych nastąpiło przyspieszenie rozwoju tej formy opieki. Liczba wychowanków rodzin zastępczych zwiększyła się - z ponad 40 tys. do ponad 52 532 tys. w roku 1998. W omawianym okresie każdego roku przeciętnie ok. 2,5 tys. dzieci umieszczono w rodzinach zastępczych. Obserwuje się również, iż od wprowadzenia ww. rozporządzenia systematycznie wzrasta liczba rodzin zastępczych, które przyjmują dzieci do drugiego roku życia. Dzieciom umieszczonym w rodzinach zastępczych spokrewnionych i niespokrewnionych udzielana jest pomoc pieniężna na częściowe pokrycie kosztów ich utrzymania w wysokości 40% przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego w kwartale poprzedzającym, ogłaszanego w celach waloryzacji emerytur i rent. W wypadku dzieci oczekujących do dwóch lat na przysposobienie oraz dzieci zakwalifikowanych do kształcenia specjalnego, pomocy profilaktyczno-wychowawczej lub resocjalizacyjnej, pomoc pieniężna wynosi 100% wynagrodzenia, o którym mowa wyżej. Taka sytuacja zwiększa możliwość pozyskania rodziny dla tych dzieci. W 1998 r. dzieci, którym przysługiwała pomoc w wysokości: - 100% wynagrodzenia - otrzymywały miesięcznie 1239,49 - zł (średnia z 12 miesięcy), - 40% wynagrodzenia - otrzymywały miesięcznie 495,79 - zł (średnia z 12 miesięcy). Rodziny zastępcze mogą korzystać z pomocy psychologicznej, pedagogicznej i prawnej ośrodków adopcyjno-opiekuńczych oraz poradni psychologiczno-pedagogicznych i poradni specjalistycznych. Pełnienie funkcji rodziny zastępczej jest bezpłatne, przy czym, po zawarciu umowy dotyczącej pomocy pieniężnej przeznaczonej na częściowe pokrycie kosztów utrzymania dziecka, wypłaca się rodzinie zastępczej jednorazowy zasiłek pieniężny w wysokości 190% ww. wynagrodzenia. Rodzinne domy dziecka Obowiązujące przepisy prawne (rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z 24 lutego 1994 r. w sprawie rodzajów, organizacji i zasad działania publicznych placówek opiekuńczo-wychowawczych) uznają rodzinne domy dziecka za placówki opiekuńczo-wychowawcze. Jednakże z punktu widzenia społecznego są to placówki szczególnego rodzaju. Mają one bowiem na celu zapewnienie wychowankom (przede wszystkim rodzeństwu oraz dzieciom mającym trudności adaptacyjne do warunków życia w dużych zbiorowościach) takich warunków opieki i wychowania, jakie istnieją w naturalnej rodzinie wielodzietnej. Tę formę opieki tworzą rodziny, przyjmujące od 6 do 12 dzieci i w których jeden z małżonków jest zatrudniony jako wychowawca przy najmniejszej liczbie (6) dzieci. Dodatkowo jedna osoba może być zatrudniona jako wychowawca dla większej liczby (od 9 dzieci można również zatrudnić pracownika obsługi). Obowiązujące przepisy prawne dają możliwość kierowania rodzinnym domem dziecka osobie (określonej terminem "wychowawca kierujący") nie posiadającej kwalifikacji pedagogicznych (poprzednie stawały taki wymóg). Wprowadzając tę zmianę zakładano zwiększenie zainteresowania tego rodzaju pracą. Domy dziecka W 1993 r. resort edukacji przejął od resortu zdrowia domy małego dziecka (dla dzieci w wieku 0 - 3 lat) z zamiarem przekształcenia ich w placówki opiekuńczo-wychowawcze (domy dziecka) dla dzieci w wieku od 0 do usamodzielnienia, ale nie dłużej niż do ukończenia 24 lat. Zamiar ten nie został jednak zrealizowany ze względu na nieodpowiedni stan bazy, nieprzystosowanej zarówno pod względem architektonicznym, jak i wyposażenia urządzeń dla małych dzieci. Uznając, że proces przekształcania i adaptacji bazy do innych funkcji musi odbywać się sukcesywnie, pozostawiono możliwość funkcjonowania domów dziecka wyłącznie dla dzieci do lat trzech. Tylko 3,5 % wychowanków domów dziecka, to sieroty naturalne, 21,5% to półsieroty, a pozostałe 75% są tzw. "sierotami społecznymi" (z rodzin, niewydolnych wychowawczo, nadużywających alkoholu, dziećmi rodziców odbywających karę pozbawienia wolności). Kryzys rodziny - połączony z obniżaniem się stopy życiowej, przy znikomej ochronie socjalnej rodzin, zwłaszcza wielodzietnych i niepełnych - stanowi przyczynę stopniowego zwiększania się liczby wychowanków od początku lat dziewięćdziesiątych (od ok. 16,5 tys. w 1991 r. do ok. 18 tys. obecnie). Obecnie obowiązujące przepisy umożliwiają domom dziecka objęcie opieką dzieci pozostające w rodzinach własnych, które nie zapewniają im prawidłowych warunków rozwoju. Opieka obejmuje przede wszystkim: możliwość skorzystania przez dziecko z posiłku, pomoc przy odrabianiu zadań domowych, udział w zajęciach organizowanych przez dom dziecka. Dzieci korzystające z takiej formy opieki nie są wliczane do stanu osobowego domu dziecka. Wioski dziecięce Placówki są wybudowane i wyposażone przez Międzynarodowe Stowarzyszenie SOS Kinderdorf International z siedzibą w Austrii. Organizację i zadania wychowawcze wiosek wyznaczają cztery zasady: matka, rodzeństwo, dom rodzinny, wioska, przyjęte zgodnie z deklaracją Międzynarodowego Stowarzyszenia SOS Wioski Dziecięce i zawarte w koncepcji pedagogicznej Stowarzyszenia Wioski Dziecięce w Polsce. 1. Matka - samotna (niezamężna, bezdzietna) kobieta o wysokich wartościach etyczno-moralnych, która po przeszkoleniu teoretycznym i praktycznym w Wiosce jest przygotowana do pełnienia roli (zawodu) matki. 2. Rodzeństwo - rodzeństwo pozostające razem i powierzone pod opiekę jednej matce. Przeciętnie w rodzinie mieszka 6 - 7 dzieci. 3. Dom rodzinny - dom, w którym dzieci (dziewczynki i chłopcy) mieszkają razem z matką, tworząc wspólnotę rodzinną. W miarę przechodzenia dzieci do Domu Młodzieży (po ukończeniu szkoły podstawowej) lub usamodzielniania, do rodziny przychodzą następne dzieci. 4. Wioska - to wspólnota rodzin umożliwiająca realizację funkcji pedagogicznych i rekreacyjnych. Składa się z kilkunastu domków jednorodzinnych, w których mieszkają dzieci wraz z matką. W prowadzeniu domu i wychowywaniu dzieci matce pomagają zatrudnione w wiosce "ciocie" oraz pracownicy pedagogiczni i specjaliści, m.in. pedagog, psycholog, logopeda. Pogotowia opiekuńcze Przeznaczone są dla dzieci i młodzieży w wieku od 3 do 18 lat - podopiecznych wymagających zapewnienia doraźnej opieki całodobowej. 70% dzieci przyjmowanych jest do pogotowia na wniosek sądu opiekuńczego. Pogotowia mają na celu działanie na rzecz powrotu wychowanków do rodziny własnej, umieszczenia w zastępczej formie opieki i wychowania rodzinnego (rodzinie zastępczej lub adopcyjnej), albo odpowiedniej placówce. Pełnią także rolę placówek diagnostyczno-kwalifikujących, współpracują z rodzicami (opiekunem prawnym) wychowanka, sądami i innymi instytucjami systemu opieki. Pobyt dziecka w pogotowiu opiekuńczym trwa nie dłużej niż 3 miesiące. W uzasadnionych wypadkach może być jednak przedłużony, nie dłużej jednak niż o następne 3 miesiące. Pogotowia są dla większości wychowanków "stacjami pośrednimi" przed przekazaniem ich do placówek opieki trwałej; domów dziecka, placówek specjalnych i resocjalizacyjnych. Doświadczenia ostatnich lat wykazują, że zwiększa się liczba dzieci przyjmowanych do tych placówek w tzw. przypadkach nagłych (zagubienie, porzucenie dziecka, ucieczka dziecka z domu rodzinnego lub wychowanka z placówki opiekuńczo-wychowawczej czy resocjalizacyjnej) oraz doprowadzenia przez policję w następstwie popełnienia czynów karalnych. W 1997 roku pogotowia otoczyły doraźną opieką ponad 10 tys. dzieci. W ostatnich latach obserwuje się również zjawisko doprowadzania do pogotowia opiekuńczego dzieci cudzoziemców, zwłaszcza obywateli Rumunii. Specjalne ośrodki szkolno - wychowawcze Do tych placówek trafiają podopieczni (dzieci i młodzież), którzy z powodu swojej niepełnosprawności nie mogą uczęszczać do przedszkola lub szkoły w miejscu zamieszkania. Ośrodki dla dzieci i młodzieży mogą być tworzone w szczególności dla: 1) upośledzonych umysłowo, 2) z wadą słuchu (niesłyszących i słabo słyszących), 3) z wadami widzenia (niewidomych i słabo widzących), 4) przewlekle chorych, 5) niepełnosprawnych ruchowo, 6) niedostosowanych społecznie, zagrożonych uzależnieniem, z zaburzeniami zachowania, 7) niepełnosprawnych, wymienionych w pkt. 1 - 6, upośledzonych umysłowo (z zaburzeniami sprzężonymi). Młodzieżowe ośrodki wychowawcze Wychowankami tych placówek może być młodzież w wieku od 13 do 18 lat; jedynie w wyjątkowych sytuacjach mogą być przyjmowane dzieci od 10 lat. W wypadkach uzasadnionych sytuacją szkolną, środowiskową i materialną wychowanka, który ukończył 18 lat, jego pobyt może być przedłużony, nie dłużej jednak niż do ukończenia 21 lat. W 90% o pobycie dzieci i młodzieży w tych placówkach decydują sądy rodzinne. Młodzieżowe ośrodki wychowawcze są międzywojewódzkimi placówkami resocjalizacyjnymi, które poza opieką podejmują działania zmierzające do eliminowania przyczyn i przejawów niedostosowania społecznego nieletnich oraz przygotowania ich do samodzielnego życia. Poniżej zestawiono rodzaj placówek oraz liczbę dzieci i młodzieży przebywających w rodzinach zastępczych, placówkach opiekuńczo-wychowawczych i resocjalizacyjnych (wg danych na dzień 15.12.1997 r.):
6. Adopcja Na podstawie art. 5 ust. 4 ustawy z 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz.U. z 1996 r. Nr 67, poz. 329 z późn. zm.) Minister Edukacji Narodowej w porozumieniu z Ministrem Sprawiedliwości określił, w drodze rozporządzenia z 17 sierpnia 1993 r. w sprawie ośrodków adopcyjno-opiekuńczych (Dz. U. Nr 84, poz. 394), podmioty uprawnione do zakładania i prowadzenia ośrodków adopcyjno-opiekuńczych oraz zasady ich działania. Zgodnie z ww. delegacją ustawową, ośrodki adopcyjno-opiekuńcze mogą być prowadzone przez kuratoria oświaty, stowarzyszenia zarejestrowane w Rzeczypospolitej Polskiej (których statuty przewidują udzielanie pomocy dzieciom, dające jednocześnie rękojmię należytego wykonywania zadań) oraz kościoły, związki wyznaniowe i kościelne osoby prawne prowadzące działalność charytatywno-opiekuńczą. W wymienionym rozporządzeniu przewidziano tworzenie publicznych ośrodków adopcyjnych. Wcześniej działały tylko ośrodki niepubliczne. Obecnie funkcjonuje 70 ośrodków adopcyjno-opiekuńczych, 42 - publicznych i 28 - niepublicznych, w tym 15 prowadzonych przez TPD, 11 przez kościelne osoby prawne, 1 przez Komitet Ochrony Praw Dziecka i 1 przez Fundację Rodzina Nadziei. Do głównych zadań ośrodków adopcyjno-opiekuńczych należy: - pozyskiwanie, kwalifikowanie i przygotowywanie osób wyrażających gotowość zapewnienia dziecku zastępczego wychowania rodzinnego w formie przysposobienia, rodziny zastępczej, rodzinnego domu dziecka, jak również dobór dzieci do wychowania w zastępczym środowisku rodzinnym, - powiadomienie sądu opiekuńczego o okolicznościach, które uzasadniają wszczęcie z urzędu postępowania opiekuńczego, wnioskowanie o umieszczenie dziecka w zastępczej placówce wychowawczej, pomoc w regulowaniu sytuacji prawnej dzieci oczekujących na możliwość umieszczenia w zastępczym środowisku rodzinnym, - wspieranie zawiązanych rodzin w formie poradnictwa i pomocy pedagogicznej, - udzielanie pomocy rodzinom naturalnym w zakresie wychowania i opieki nad dziećmi, w tym pomocy prawnej i wsparcia psychologicznego kobietom ciężarnym. Publiczne ośrodki adopcyjno-opiekuńcze utrzymywane są ze środków państwa i samorządów i wykonują swoje zadania nieodpłatnie, natomiast ośrodki niepubliczne mogą świadczyć usługi odpłatnie. Zasady odpłatności określają organy prowadzące te ośrodki, z tym, że wysokość odpłatności nie może przewyższać kosztów faktycznie poniesionych w danej sprawie. Nadzór nad działalnością publicznych i niepublicznych ośrodków adopcyjno-opiekuńczych na terenie województwa sprawuje kurator oświaty właściwy dla siedziby ośrodka. Kurator oświaty wyznacza na swoim terenie działania ośrodek adopcyjno-opiekuńczy, który prowadzi wojewódzki bank danych o dzieciach i kandydatach do zastępczych form opieki i wychowania rodzinnego, z tym, że dane o kandydatach mogą być wprowadzane do banku wyłącznie za ich zgodą. Jeżeli przez 3 miesiące od dnia przyjęcia zgłoszenia o dziecku, ośrodek prowadzący wojewódzki bank danych nie pozyska dla dziecka kandydatów do odpowiedniej opieki zastępczej, przekazuje informację o dziecku do centralnego banku danych, prowadzonego przez ośrodek wyznaczony przez Ministra Edukacji Narodowej (pośredniczącego w pozyskaniu właściwych kandydatów). Obecnie, zgodnie z decyzją nr 6 Ministra Edukacji Narodowej z 17 marca 1995 roku w sprawie ośrodka adopcyjno-opiekuńczego realizującego zadania wyznaczone przez Ministra Edukacji Narodowej oraz ośrodków upoważnionych do współpracy zagranicznej, tym ośrodkiem jest Publiczny Ośrodek Adopcyjno-Opiekuńczy w Warszawie przy ul. Nowogrodzkiej 75, prowadzony przez Kuratora Oświaty w Warszawie. Jeżeli przez kolejne 3 miesiące od dnia zgłoszenia ww. Ośrodek nie pozyska dla dziecka kandydatów, którzy mogliby objąć go odpowiednią opieką zastępczą w kraju, dziecko może być zakwalifikowane do przysposobienia związanego z przeniesieniem do innego kraju. Przysposobienie to - zgodnie z postanowieniami ratyfikowanej przez Polskę w 1991 r. Konwencji o prawach dziecka (art. 21) - należy traktować jako zastępczy środek opieki nad dzieckiem, który powinno się stosować jedynie w sytuacji, gdy dziecko nie może być umieszczone w rodzinie zastępczej lub adopcyjnej, albo nie można mu zapewnić w żaden inny sposób opieki w kraju jego pochodzenia. Również Konwencja Haska o ochronie dzieci i współpracy w dziedzinie przysposobienia międzynarodowego uważa takie rozwiązanie za korzystne dla dziecka, dla którego nie można znaleźć odpowiedniej rodziny w państwie jego pochodzenia (po ustaleniu, że przysposobienie to odpowiada nadrzędnemu interesowi dziecka). Zgodnie z decyzją Ministerstwa Edukacji Narodowej, kwalifikowanie dziecka do przysposobienia związanego z przeniesieniem do innego kraju przeprowadza wyłącznie Publiczny Ośrodek Adopcyjno-Opiekuńczy w Warszawie przy ul. Nowogrodzkiej 75. Natomiast współpracę z licencjonowanymi przez rządy innych państw organizacjami lub ośrodkami adopcyjnymi w dziedzinie przygotowania dzieci polskich do przysposobienia związanego z przeniesieniem do innego kraju może prowadzić ośrodek upoważniony przez Ministra Edukacji Narodowej. Zgodnie z ww. decyzją MEN, są to dwa ośrodki: wymieniony Publiczny Ośrodek Adopcyjno-Opiekuńczy w Warszawie oraz Krajowy Ośrodek Adopcyjno-Opiekuńczy w Warszawie przy ul. Jasnej 26. W ostatnich latach zaznacza się wyraźna tendencja spadkowa liczby zawiązywanych rodzin adopcyjnych. Najwięcej orzeczeń sądowych w sprawach adopcyjnych notowano w latach 1979 - 1982 oraz w 1989 r i 1990 r. Rocznie dochodziło wtedy do wydawania 3,5 -3,7 tys. takich orzeczeń (sprawozdania sądowe nie ujmują liczby adoptowanych dzieci, których jest zwykle więcej niż orzeczeń, ponieważ jedno orzeczenie może niekiedy dotyczyć kilkorga dzieci, np. rodzeństwa). Najwięcej orzeczeń w sprawach adopcji zagranicznych wydawano w latach 1989 - 1993 (od ponad 400 do ponad 500 rocznie). Systematyczny, coroczny spadek liczby orzeczeń notuje się od roku 1991. W roku 1997 wydano 2.441 orzeczeń w sprawach adopcyjnych. Spada także liczba adopcji zagranicznych. W roku 1997 wydano 205 orzeczeń w sprawach o przysposobienie związane z przeniesieniem do innego kraju. Do roku 1993, tj. do czasu ogłoszenia w Dzienniku Ustaw Nr 84, poz. 394 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z 17 sierpnia 1993 roku w sprawie ośrodków adopcyjno-opiekuńczych, pośrednictwem adopcyjnym zajmowały się różne organizacje społeczne, instytucje kościelne, a także adwokaci, których zakres kompetencji i zasady współpracy nie były ustalone. Resort zdrowia prowadzący domy małego dziecka (dla dzieci do lat 3) poszukiwał rodzin adopcyjnych poprzez własne struktury - komisje adopcyjne przy Wojewódzkich Specjalistycznych Zespołach Opieki Zdrowotnej nad Matką i Dzieckiem; ośrodki adopcyjno-opiekuńcze TPD zajmowały się poszukiwaniem rodzin dla dzieci starszych. Inicjowały także, w niewielkim zakresie, inne formy zastępczej opieki rodzinnej - rodziny zastępcze, rodzinne domy dziecka. W wielu wypadkach sądy wydawały orzeczenia o przysposobieniu, nie zasięgając opinii podmiotów zajmujących się pośrednictwem adopcyjnym (np. w 1991 r. sądy rozpatrywały 536 spraw o przysposobienie międzynarodowe i w 113 sprawach (21%) nie dokonały ustaleń lub ustalenia nie dały odpowiedzi na pytanie, jak doszło do wybrania dziecka przez przysposabiających). Znaczna poprawa sytuacji w tym zakresie nastąpiła po 1993 roku, po stworzeniu systemu koncesjonowanych organizacji uprawnionych do tworzenia zastępczego środowiska rodzinnego (rodzin przysposabiających, rodzin zastępczych, rodzinnych domów dziecka) oraz zobligowaniu w 1995 r. sądów opiekuńczych do zasięgania opinii ośrodka adopcyjno-opiekuńczego lub innej specjalistycznej placówki przed wydaniem orzeczenia o przysposobieniu. Niewyjaśniona pozostaje przyczyna spadku liczby zawiązanych adopcji. Czynnikami mającymi zasadniczy wpływ na ten stan rzeczy wydają się mieć: niż demograficzny, sytuacja społeczno-ekonomiczna naszego kraju (zubożenie społeczeństwa, brak poczucia stabilizacji i bezpieczeństwa socjalnego), preferencje rodzin nastawionych na adopcję dzieci małych i zdrowych, dynamiczny rozwój rodzin zastępczych i znaczne podwyższenie pomocy pieniężnej tym rodzinom. 7. Nielegalny transfer i wywóz za granicę Środkiem do realizacji zobowiązań wynikających z art. 11 Konwencji (podobnie jak z art. 21 lit. d) jest m.in. zapewnienie, że umieszczenie dziecka w innym kraju odbywać się będzie za pośrednictwem kompetentnych władz i organów (realizacja powyższego przez Polskę została omówiona w poprzednim punkcie), penalizowanie zachowań kwalifikowanych jako handel dziećmi (patrz uwagi do rozdziału X), a także zawieranie odpowiednich porozumień i umów międzynarodowych. Przedstawiając działania Polski w sferze międzynarodowej w zakresie objętym art.11 Konwencji należy wskazać, że RP jest stroną (poza konwencjami "adopcyjnymi" wymienionymi w poprzednim punkcie) Konwencji Haskiej z 25 października 1980 r., dotyczącej cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka za granicę. Polska ratyfikowała tę Konwencję 1 listopada 1992 r. (Dz.U. z 1995 r.; Nr 108; poz. 528 i 529). Uregulowania konwencyjne wprowadziły znaczne ułatwienia dla osób, których prawa do opieki nad dzieckiem zostały naruszone poprzez bezprawne wywiezienie dziecka lub zatrzymanie go za granicą. Dały one przede wszystkim podstawę do stworzenia sprawnego systemu współpracy międzynarodowej w zakresie zagwarantowania szybkiego powrotu dziecka do państwa jego stałego pobytu (m.in. chodzi tu o współpracę pomiędzy wyznaczonymi organami centralnymi). W Polsce organem centralnym realizującym obowiązki wynikające z Konwencji jest Ministerstwo Sprawiedliwości, do którego kierowane są wnioski o wszczęcie odpowiedniego postępowania w trybie konwencyjnym. Wnioski są rozpoznawane w Polsce przez sądy opiekuńcze, Ministerstwo Sprawiedliwości podejmuje zaś działania zmierzające do ułatwiania wszczęcia postępowania sądowego, współpracuje z odpowiednimi organami (w tym z Policją) w zakresie ustalania miejsc przebywania dziecka bezprawnie uprowadzonego lub zatrzymanego, przekazuje także zainteresowanym ogólne informacje o polskich przepisach prawnych odnoszących się do stosowania tej Konwencji. 8. Maltretowanie i zaniedbanie oraz rehabilitacja fizyczna i psychiczna W październiku 1998 roku - z inicjatywy Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych we współpracy z Komendą Główną Policji oraz Departamentem Pomocy Społecznej Ministerstwa Pracy i Polityki Socjalnej - został uruchomiony program "Bezpieczeństwo w rodzinie" poprzez wdrożenie procedur interwencji wobec przemocy domowej - niebieskich kart. Po uzyskaniu informacji o stosowaniu przemocy w rodzinie policja, wspólnie z pracownikami pomocy społecznej, zbiera pełne informacje o sytuacji w rodzinie, następnie opracowywany jest plan pomocy oraz uruchamiany lokalny system wsparcia. Opracowano również Polską Deklarację w Sprawie Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie. Informacje na temat rehabilitacji fizycznej i psychicznej dzieci znajdują się w rozdziale X. Informacje dot. liczby dzieci adoptowanych, umieszczonych w rodzinach zastępczych oraz objętych inną formą opieką:
Należy zwrócić uwagę, że w stosunku do nieletnich w zasadzie nie stosuje się tymczasowego aresztowania, poza przypadkiem wymienionym w art. 99 §1 pkt 1 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich. Umieszczenie w schronisku dla nieletnich nie jest natomiast w żadnym razie równoznaczne z tymczasowym aresztowaniem. 9. Przegląd okresowy odnoszący się do okoliczności umieszczania dziecka w zakładzie opiekuńczo-wychowawczym Przegląd okresowy odnoszący się do okoliczności umieszczenia dziecka w zakładzie jest przewidziany dla następujących przypadków: - umieszczenia dziecka w placówce opiekuńczo-wychowawczej i resocjalizacyjnej, zgodnie z obowiązującymi regulacjami prawnymi- na posiedzeniu rekwalifikacyjnym raz do roku (§ 35 i 36 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z 21.02.1994 r. w sprawie rodzajów, organizacji i zasad działania publicznych placówek opiekuńczo-wychowawczych i resocjalizacyjnych, Dz.U. Nr 41 p. 156), - umieszczenia dziecka w szpitalu psychiatrycznym lub domu pomocy społecznej - przy pobycie powyżej 6 miesięcy, nie rzadziej niż raz do roku (§2 i 4 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości w sprawie kontroli przestrzegania praw osób z zaburzeniami psychicznymi przebywających w szpitalach psychiatrycznych i domach pomocy społecznej, Dz.U. Nr 23, poz. 128), - umieszczenia nieletniego w zakładzie leczniczym, lub zakładzie poprawczym, nie rzadziej niż raz na 6 miesięcy - art. 77 i 80 ustawy z 26.10.1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich. Zgodnie z zobowiązaniami Państw - Stron do okresowego przeglądu okoliczności umieszczenia dziecka w zakładzie, w okresie od października 1997 r. do lutego 1998 r. pracownicy Zespołu Prawa Rodzinnego Biura Rzecznika Praw Obywatelskich odbyli cztery cykle wizyt w następujących województwach: lubelskim, łódzkim, gdańskim i krakowskim. Przedmiotem zainteresowania były placówki o charakterze przejściowym, podległe Ministerstwu Edukacji Narodowej (domy małego dziecka, pogotowia opiekuńcze) i Ministerstwu Sprawiedliwości (schroniska dla nieletnich), a także policyjne izby dziecka. Celem wizyt było określenie stanu przestrzegania praw dzieci umieszczonych w tych placówkach, ze szczególnym uwzględnieniem czasu pobytu. W domach dla małych dzieci sprawdzano przede wszystkim procedurę regulowania sytuacji prawnej wychowanków. Warto byłoby dodać, że sytuacja dziecka umieszczonego w zakładzie opiekuńczo - wychowawczym jest przedmiotem stałej kontroli sądu opiekuńczego (w ramach postępowania wykonawczego) i nie ogranicza się wyłącznie do udziału w posiedzeniach rekwalifikacyjnych. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
© Departament Spraw Rodziny | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||